Dz 22,1-21: Duch Prawdy i Mocy w świadectwie Pawła wobec Żydów w Jerozolimie

1. Tekst w brzmieniu Biblii Tysiąclecia

1 «Bracia i ojcowie, słuchajcie, co teraz do was powiem na swoją obronę».
2 Usłyszawszy, że mówi w języku hebrajskim, uciszyli się jeszcze bardziej.
3 «Ja jestem Żydem – mówił – urodzonym w Tarsie w Cylicji. Wychowałem się jednak w tym mieście, u stóp Gamaliela otrzymałem staranne wykształcenie w Prawie ojczystym. Gorliwie służyłem Bogu, jak wy wszyscy dzisiaj służycie. 4 Prześladowałem tę drogę, głosując nawet za karą śmierci, wiążąc i wtrącając do więzienia mężczyzn i kobiety, 5 co może poświadczyć zarówno arcykapłan, jak cała starszyzna. Od nich otrzymałem też listy do braci i udałem się do Damaszku z zamiarem uwięzienia tych, którzy tam byli, i przyprowadzenia do Jerozolimy dla wymierzenia kary. 6 W drodze, gdy zbliżałem się do Damaszku, nagle około południa otoczyła mnie wielka jasność z nieba. 7 Upadłem na ziemię i posłyszałem głos, który mówił do mnie: „Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?” 8 „Kto jesteś, Panie?” – odpowiedziałem. Rzekł do mnie: „Ja jestem Jezus Nazarejczyk, którego ty prześladujesz”. 9 Towarzysze zaś moi widzieli światło, ale głosu, który do mnie mówił, nie słyszeli. 10 Powiedziałem więc: „Co mam czynić, Panie?” A Pan powiedział do mnie: „Wstań, idź do Damaszku, tam ci powiedzą wszystko, co masz czynić”. 11 Ponieważ zaniewidziałem od blasku owego światła, przyszedłem do Damaszku prowadzony za rękę przez moich towarzyszy.
12 Niejaki Ananiasz, człowiek przestrzegający wiernie Prawa, o którym wszyscy tamtejsi Żydzi wydawali dobre świadectwo, 13 przyszedł, przystąpił do mnie i powiedział: „Szawle, bracie, przejrzyj!” W tejże chwili spojrzałem na niego, 14 on zaś powiedział: „Bóg naszych ojców wybrał cię, abyś poznał Jego wolę i ujrzał Sprawiedliwego i Jego własny głos usłyszał. 15 Bo wobec wszystkich ludzi będziesz świadczył o tym, co widziałeś i słyszałeś. 16 Dlaczego teraz zwlekasz? Ochrzcij się i obmyj z twoich grzechów, wzywając Jego imienia!” 17 A gdy wróciłem do Jerozolimy i modliłem się w świątyni, wpadłem w zachwycenie. 18 Ujrzałem Go: „Spiesz się i szybko opuść Jerozolimę – powiedział do mnie – gdyż nie przyjmą twego świadectwa o Mnie”. 19 A ja odpowiedziałem: „Panie, oni wiedzą, że zamykałem w więzieniach tych, którzy wierzą w Ciebie, i biczowałem w synagogach, 20 a kiedy przelewano krew Szczepana, Twego świadka, byłem przy tym i zgadzałem się, i pilnowałem szat jego zabójców”. 21 „Idź – powiedział do mnie – bo Ja cię poślę daleko, do pogan”».

2. Krytyka literacka

• Gatunek:

• Jest to mowa obronna, przypominająca mowy sądowe.
• Należy mieć na uwadze, że od strony gatunkowej Łukaszowe Dzieło posiada wiele cech wspólnych z innymi dziełami starożytnej historiografii. W ramach konsensusu wokół tego, w jaki sposób powstawały tego typu utwory literackie zauważa się, że ich autorzy mieli tendencję do komponowania mów właściwych dla bohaterów ich opowiadań i okoliczności. Komponowali je w taki sposób aby ukazać, co historyczny bohater w danej sytuacji prawdopodobnie powiedział lub co powiedziałby w określonych okolicznościach.
• Przedstawiony tekst jest jedną z wielu mów w Dziejach Apostolskich. Wyróżnia się ich około 40. Pełnią one różną funkcję. Pod względem roli jaką pełnią wobec reszty utworu wyróżnia się mowy tematyczne i strukturalne. W omawianej mowie mamy do czynienia z jedną z mów tematycznych, którą nieraz wiąże się z innymi fragmentami – Dz  23,1- 6; 23; 26–30 – w których widzimy, że nie udaje mu się przekonać swoich rodaków, jednakże ze względu na swoje rzymskie pochodzenie udaje mu się uzyskać ochronę prawa rzymskiego. Mowy tematyczne poza tym, że często powiązane są między sobą, dostarczają lepszego rozumienia opowiadanej narracji.

• Kontekst

• Bezpośredni kontekst analizowanej mowy stanowi opis sytuacji zaistniałej na skutek wzburzenia wywołanego wśród Żydów pojawieniem się Pawła, mającego opinię człowieka, który podburza ludzi przeciw Prawu. Wzburzony lud usiłuje dokonać linczu, z opresji ratują Pawła rzymscy żołnierze. Korzystając z ich ochrony Paweł zwraca się do wzburzonych Żydów.
• W wypadku analizowanego tekstu należy nie tylko przyjrzeć się bezpośredniemu kontekstowi sceny, ale warto zauważyć, że  mowa stanowi jeden z trzech opisów nawrócenia Pawła. Dwa pozostałe fragmenty znajdują się w rozdziałach 9 i 26. W rozdziale 9 widzimy tę scenę opisaną z perspektywy narratora, w analizowanym fragmencie Paweł dzieli się swoim doświadczeniem z Żydami w Jerozolimie, natomiast w 26 rozdziale daje świadectwo wobec namiestnika Festusa, Króla Agryppy i ich otoczenia. Każdy z tych opisów zawiera akcenty ważne z punktu widzenia określonych słuchaczy.

3. Orędzie teologiczne:

W omawianej scenie odkrywamy dwa zasadnicze elementy będące podstawą orędzia teologicznego, w którym Paweł ukazuje, że jego misja nie jest zdradą i porzuceniem prawdziwej pobożności i żydowskiego dziedzictwa: historia nawrócenia i apostolskiego powołania Pawła, stanowiąca podstawę jego działalności misyjnej oraz utożsamienie Chrystusa z Kościołem, który prześladuje Paweł.

• Autoprezentacja Pawła:

• Pawłowi zależy, by przedstawić się jako Żyd, ale także próbuje wytworzyć więź ze słuchaczami ukazując się jako jeden z nich. Służą temu następujące zabiegi:
  • Zwrócenie się do słuchaczy „po hebrajsku”. Należy domniemywać, że w tym kontekście oznacza to język aramejski, którym posługiwali się Żydzi. Paweł znał także język grecki, którym porozumiewał się choćby z rzymskim trybunem chwilę wcześniej (21,37).
  • Zwrot do słuchaczy jako do „braci i ojców”.
  • Powołanie się na swoją Jerozolimską młodość i autorytet nauczyciela. Choć urodził się w diasporze – w Tarsie w Cylicji – młodość spędzał pobierając w Jerozolimie nauki od Gamaliela. Wspomniana postać to szanowany nauczyciel, wnuk Hillela, cieszący się poważaniem także w Sanhedrynie (zobacz rozdział 5). Paweł podkreśla studia nad Prawem, którego próbę obalenia teraz mu się zarzuca.
  • Wskazanie na gorliwość w służbie Bogu, jaka łączy Pawła ze słuchaczami (w. 3).

• Paweł ukazuje się jako prześladowca chrześcijan, co jest wynikiem jego gorliwości, wspomina o tym zarówno na początku mowy, jak i na końcu, prezentując obawy wyrażone wobec Jezusa o to, jak będzie odebrany przez tych, których wcześniej prześladował (w. 4,19-20).
• Powołanie Pawła, wiążące się ze zmianą jego postępowania jest wyraźnie ukazane jako działanie Boga. Podwójne doświadczenie – na drodze do Damaszku i późniejsze w świątyni – dowodzi Bożego pochodzenia jego posłannictwa jako Apostoła Jezusa. Skoro jego misja pochodzi od Boga, nie może być jednocześnie zdradą Boga i Prawa. Uwidacznia się to miedzy innymi w relacji z dwóch spotkań z Jezusem:
  • W relacji ze spotkania na drodze do Damaszku uderza podkreślenie, że Paweł w przeciwieństwie do otoczenia nie tylko widzi olśniewającą jasność, która potem przyczynia się do czasowej ślepoty, ale także słyszy głos, który identyfikuje źródło zjawiska jako objawienie Jezusa (drobne różnice w stosunku do 9,7 gdzie otoczenie Pawła słyszy głos ale nie widzi światła, nie zmieniają faktu, że Paweł za każdym razem jako jedyny jest adresatem całości doświadczenia). W analizie Łukaszowych opisów tego momentu oraz w listach autorstwa Świętego Pawła wybrzmiewa to przekonanie, że owo doświadczenie jest autentycznym spotkaniem z Jezusem Zmartwychwstałym. Spotkaniem które oparte jest na widzeniu i słyszeniu słów Pana daje podstawę Pawłowi do nazywania się Apostołem – świadkiem – Jezusa.
  • Scenerią drugiego spotkania jest świątynia w Jerozolimie. Paweł podczas modlitwy ponownie doświadcza widzenia, w którym Jezus zapowiada jego misję wśród pogan. Opowiedziana przez Pawła scena rodzi wiele skojarzeń ze starotestamentalnymi opisami powołań – poprzez scenerię i szczególne widzenie przypomina powołanie Izajasza, poprzez dialog, w którym Paweł artykułuje pewne wątpliwości i ukazuje przewidywane trudności w realizacji misji, co było częstym elementem scen powołania opisanych w Starym Testamencie (np. Mojżesza, Izajasza, Gedeona i innych). Odpowiadając na wyrażone obawy Jezus ukazuje, że zostanie posłany daleko a adresatami jego misji będą poganie, którzy nie mieli powodu do niechęci wobec Pawła.
  • Podkreślenie Bożego mandatu zostaje podkreślone dodatkowo poprzez działanie i słowa Ananiasza, który zostaje tutaj ukazany jako człowiek wiernie przestrzegający Prawa, o którym Żydzi z Antiochii wydawali dobre świadectwo. Przywraca on wzrok Pawłowi oraz potwierdza jego wybranie i posłannictwo do świadczenia o tym, co widział i słyszał. Ważny jest sposób w jaki Paweł relacjonuje słowa Ananiasza: Bóg określony jest przez niego mianem „Boga naszych Ojców”, mowa jest o wyborze Pawła i o widzeniu i słyszeniu Jezusa określonego tutaj mianem Sprawiedliwego, co także uwzględnia żydowską wrażliwość.
  • Ze względu na gorliwość świętego Pawła w wypełnianiu prawa jako woli Bożej możemy uznać, że jego nawrócenie jest szczególne. Nie przemienia ono kogoś, kto nie był zainteresowany Bogiem i Jego sprawami w gorliwca, raczej inaczej ukierunkowuje jego gorliwość, ukazując mu pełnie prawdy w Chrystusie.
• Eklezjologiczny wymiar sceny podkreślony jest przez słowa Uwielbionego Pana, które słyszy Paweł (w. 8). Wskazują one na utożsamienie się Jezusa z prześladowanym Kościołem. Jest to zbieżne z teologią św. Pawła prezentowaną w Jego listach ukazujących Kościół jako mistyczne ciało Jezusa Chrystusa. Łukasz jako uczeń Pawła dobrze znał jego nauczanie mające źródło w tym szczególnym spotkaniu z Jezusem.

4. Ojcowie Kościoła:

Jan Chryzostom:

• Paweł ukazuje, jak wielka była jego gorliwość o kult. Pozostawił za sobą tak daleko miasto swojego narodzenia, mimo jego wielkości, i wybrał wychowanie tutaj dla Prawa. Spójrzcie jak od początku uważnie słuchał Prawa. Wspomina te rzeczy nie tylko, by bronić się przed nimi, ale także by ukazać, że został poprowadzony do głoszenia Ewangelii nie poprzez ludzki zamiar, ale Boską moc. Ponieważ będąc wykształconym w taki sposób, nie mógł zmienić się całkiem w jednym momencie. Gdyby był jednym z hoi polloi, można by to sobie wyobrazić. Ale skoro był jednym z tych, którzy byli w najwyższym stopniu związani Prawem, mało prawdopodobne było, żeby zmienił się bez wielkiej konieczności.
• Nie mówi po prostu “w szkole Gamaliela”, ale “u stop Gamaliela”. Poprzez te słowa pokazuje swoją cierpliwą wytrwałość, kochającą uważność, pragnienie słuchania i wielki szacunek do tego człowieka^[1].
• Paweł prawdziwie stał się świadkiem Jezusa, I to takim świadkiem, jakim powinno się być, zarówno przez to co robił, jak i to, co mówił. My także musimy być takimi świadkami I nie zdradzić tego, co zostało nam powierzone. Nie mówię tylko o doktrynach ale także naszym stylu życia. Należy zauważyć, że to, co wiedział, to co słyszał, uczynił podstawą swojego świadectwa wobec wszystkich i nic nie mogło go powstrzymać.  Także i my słyszeliśmy, że jest zmartwychwstanie i po nim tysiąc dobrych rzeczy; stąd powinniśmy dawać świadectwo tego przed wszystkimi. „My faktycznie dajemy świadectwo”: mówicie, “i wierzymy”. W jaki sposób, skoro czynimy przeciwnie? Powiedzcie mi, jeśli ktoś mówi, że jest chrześcijaninem, ale potem dokonałby apostazji I postępował jak Żyd, czy jego świadectwo byłoby wystarczające? Nie, w żadnym razie. Ponieważ ludzie patrzyliby na jego świadectwo przez jego uczynki. Podobnie jeśli twierdzimy, że jest zmartwychwstanie i po nim tysiąc dobrych rzeczy, ale potem patrzymy na innych z góry i wybieramy rzeczy tutaj, kto nam uwierzy?   Bo wszyscy ludzie nie tylko patrzą na to, co mówimy, ale także co robimy. „Będziesz świadkiem” mówi Jezus “wobec wszystkich”. To znaczy nie tyko wobec przyjaciół, ale także niewierzących. Ponieważ to po to jest świadectwo. Nie tylko ma przekonać tych, którzy wiedzą ale tych, którzy nie wiedzą. Stańmy się wiarygodnymi świadkami. Jak staniemy się wiarygodni? Przez życie, jakie będziemy wieść.

5. Wpływ tekstu na kulturę

Historia nawrócenia św. Pawła jest przedmiotem jednego z częstszych nieporozumień spowodowanych przez to, że ludzie patrzą na nią bardziej przez pryzmat dzieła sztuki niż poprzez pryzmat tekstu biblijnego. Wiele obrazów ukazujących tę scenę zawiera obraz spłoszonych koni lub wprost ukazuje Pawła spadającego z konia. Zauważmy, że tekstu biblijne w żaden sposób nie sugerują obecności tych zwierząt. Poniżej przedstawiamy kilak obrazów odnoszących się do sceny, o którą wspomina Paweł w przytoczonej mowie:

• https://brewiarz.pl/czytelnia/swieci/img/01/0125-pawel_1.jpg
• https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjtQf4qmU_t81ScPMfTuAgHwqF_rO2CkhLISpoLcb5040kdG3A6-aDhG1G4ree8cbbg9rVNsLGUS3Q6v2nM8s8C556Z4-ZC0g5w46CGaEP2h0YgDM8vsjVIGpNNH7QFnjNao4LuKt6QgnE/s1600/ap1.jpg
• https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Caravaggio-The_Conversion_on_the_Way_to_Damascus.jpg

6. Nauczanie i aktualizacja w życiu Kościoła:

• Katechizm Kościoła Katolickiego:
  • 787 Od początku Jezus włączył swoich uczniów do swojego życia; objawił im tajemnicę Królestwa; dał im udział w swoim posłaniu, w swojej radości i w swoich cierpieniach. Jezus mówi o jeszcze głębszej komunii między Nim i tymi, którzy pójdą za Nim: „Wytrwajcie we Mnie, a Ja będę trwał w was…Ja jestem krzewem winnym, wy – latoroślami” (J 15, 4-5). Zapowiada także tajemniczą i rzeczywistą komunię między swoim i naszym ciałem: „Kto spożywa moje Ciało i Krew moją pije, trwa we Mnie, a Ja w nim” (J 6, 56).
  • 788Kiedy uczniowie Jezusa zostali pozbawieni Jego widzialnej obecności, Jezus nie zostawił ich jednak sierotami. Obiecał pozostać z nimi aż do końca czasów i posłał im swego Ducha. Komunia z Jezusem stała się przez to w jakiś sposób jeszcze bardziej intensywna. „Udzielając bowiem Ducha swego, braci swoich, powołanych ze wszystkich narodów, ustanowił w sposób mistyczny jako ciało swoje”.
  • 789Porównanie Kościoła do ciała wyjaśnia wewnętrzną więź między Kościołem i Chrystusem. Kościół nie jest tylko jakimś zgromadzeniem wokół Chrystusa, lecz jest on zjednoczony w Nim, w Jego Ciele. Należy szczególnie podkreślić trzy aspekty Kościoła jako Ciała Chrystusa: jedność wszystkich członków między sobą dzięki ich zjednoczeniu z Chrystusem; Chrystus jako Głowa Ciała; Kościół jako Oblubienica Chrystusa.
  • 795Chrystus i Kościół tworzą więc „całego Chrystusa” (Christus totus). Kościół stanowi jedno z Chrystusem. Święci mają bardzo żywą świadomość tej jedności.
• Opisywane wydarzenie jest tak ważne, że Kościół świętuje je w osobnym obchodzie 25 stycznia.

7. Rozważanie:

Paweł nie wyrzeka się swojej żydowskiej tożsamości wobec obecnych. Śmiało przedstawia, że chrześcijaństwo jest zgodne z zamysłem Boga. Misja którą podjął, wszystko co czynił i czego nauczał wynikało z gorliwości o sprawy Boże, jaką widział także w tych, którzy się mu sprzeciwiają i wobec których wygłasza mowę na swoją obronę. Ta gorliwość, z którą prześladował Jezusa Chrystusa w Jego Kościele, po spotkaniu z Nim i powołaniu staje się właściwym dla Niego motorem i pozwala mu dzięki otrzymanej łasce być świadkiem wobec innych i ich przewodnikiem.

1. Często w rozmowach czy w publicystyce pojawiają się postulaty zmian w Kościele. Powinniśmy sobie często zadawać pytanie, czy wynikają one z pragnienia uczynienia go bardziej Bożym? Bardziej zgodnym z wolą Jezusa Chrystusa. Czy powodowane są autentyczną gorliwością? W jakim stopniu wynikają one z naszych ludzkich projektów i są próbą dopasowania Kościoła do naszych ludzkich oczekiwań i pragnień?
2. Jan Chryzostom w odniesieniu do postaci Pawła jego świadectwa pokazuje, że my także mamy być świadkami, nie tylko poprzez swoje słowne deklaracje, ale przede wszystkim poprzez życie zgodne z chrześcijańską tożsamością. Jakie jest świadectwo mojego życia?
3. Paweł mimo, że był wykształcony jako Żyd, miał bardzo mocne poczucie chrześcijańskiej tożsamości. Opierał je nie na stosie zapisów i praw, ale na rzeczywistym przeżywaniu obecności Boga w sobie i w swoim życiu. „Już nie żyję ja, lecz żyje we mnie Chrystus” pisał. Zapoczątkowane w drodze do Damaszku wydarzenie, stało się punktem zwrotnym jego życia. Co jest podstawą mojej tożsamości jako chrześcijanina? Jakie wydarzenia je kształtują?

Opracował: ks. dr Stanisław Sadowski, moderator Dzieła Biblijnego w diecezji kieleckiej

^[1] Tłumaczenie z angielskiego na podstawie: Francis Martin and Evan Smith, eds., Acts, Ancient Christian Commentary on Scripture (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 2006), 268.