„Dziady” a białoruskie Zaduszki

Inspiracją do obrzędu Dziadów, tak sugestywnie opisanego przez Adama Mickiewicza w II części dramatu o tym tytule, były zwyczaje prasłowiańskie i folklor białoruski. O tradycjach związanych z Dniem Zadusznym na Białorusi opowiada ks. Wiaczesław Barok prowadzący białoruskie duszpasterstwo katolickie w Warszawie.

Kilka kilometrów od dworku ukochanej Maryli Wereszczakówny w Tuhanowiczach, leżącego obecnie na Białorusi, znajduje się Cyryn, dawniej miasteczko, dziś wieś nad rzeką Serwecz. Poeta wraz z ukochaną jeździli tam konno, odwiedzali znajomego księdza grekokatolickiego – Horbacewicza, który według badaczy literatury mógł być pierwowzorem Księdza w IV części „Dziadów”. Przycerkiewny cmentarz, który istnieje do dziś, mógł być tym, który wyobraźnia poety zaludniła duszami czyścowymi przywoływanymi w „noc dziadów” przez Guślarza („Dziady”, cz. II). Sama nazwa „dziad” oznacza po prostu przodka.

Białoruski folklor został zdominowany przez chrześcijaństwo i obecnie kultywowanie pamięci o zmarłych, zwłaszcza w uroczystość Wszystkich Świętych (1 listopada) i wspomnienia Wszystkich Wiernych Zmarłych (2 listopada) na Białorusi nie różni się od katolickich tradycji w Polsce. Ks. Wiaczesław Barok, który prowadzi w Warszawie duszpasterstwo dla Białorusinów katolików, podkreśla jednak, że wpływ starej tradycji Dziadów widoczny jest może w zmianie akcentów.

– Na Białorusi bardziej kultywuje się Święto Zmarłych, czyli Dzień Zaduszny niż Wszystkich Świętych. Kiedyś nawet za wolnej Białorusi [czyli w latach 1991-1994 – przyp. KAI] dzień 2 listopada był dniem wolnym od pracy. Został on zlikwidowany, kiedy władzę objął Łukaszenko – zaznacza ks. Barok.

Inne zwyczaje są podobne. – Ludzie nawiedzają groby w dni bliskie temu świętu, najczęściej w weekendy, księża praktykują święcenie cmentarzy, czasem odprawiają tam Msze święte, które gromadzą bardzo wielu ludzi – zauważa kapłan.

Ks. Barok podkreśla, że wierni dużą wagę przywiązują do wypominków. – Ludzie lubią, gdy ksiądz długo i powoli czyta wypominki, starając się nie przekręcić nazwiska. Czasem trwa to pół godziny w czasie Mszy. Imiona zmarłych można przeczytać także przed lub po liturgii 1 lub 2 listopada. Przyjął się też zwyczaj trzymania podczas wypominków zapalonych świec – zaznacza kapłan.

Na początku listopada cmentarze nawiedzają też prawosławni, którzy w sobotę poprzedzającą dzień św. Dymitra z Tesalonik (8 listopada) obchodzą tzw. dmitrijewską sobotę. Dla prawosławia, które jest religią dominującą na Białorusi, głównym świętem poświęconym zmarłym jest jednak obchodzona wiosną w okresie wielkanocnym Radonica. Z tym świętem wiąże się zwyczaj częstowania na cmentarzu krewnych i rodziny zaduszkowym posiłkiem oraz zostawiania na grobie pożywienia, zwłaszcza cukierków, czasem napojów alkoholowych. Zwyczaj poczęstunku na cmentarzu raczej nie ma nic wspólnego z kultywowaniem wierzeń pogańskich, to raczej okazja, by w rodzinnym gronie spotkać się, porozmawiać, czasem wypić kieliszek wódki.

W ostatnich czasach natomiast, podobnie jak w Polsce, inny pogański zwyczaj ulega chrystianizacji: zamiast przebierania się za czarnoksiężników, duchy i straszydła na Halloween duszpasterze i katecheci organizują „bale świętych”, w których dzieci przebierają się za swoich ulubionych świętych bohaterów. Bale cieszą się coraz większą popularnością także na Białorusi.