Gnieźnieńscy Żydzi – siedem wieków historii

Wspólnota żydowska żyła w Gnieźnie blisko 700 lat. Wyznawcy judaizmu mieli w mieście swoją ulicę, warsztaty, szkołę, synagogę, związki i bractwa. Zmienne były koleje losu i nie zawsze dobre relacje z miejscową ludnością. Gmina to kurczyła się, to rozrastała. Całkowitą zagładę przyniosła jej II wojna światowa. 17 stycznia w Gnieźnie odbędą się centralne obchody 23 Dnia Judaizmu. W programie wydarzenia zaplanowano modlitwy za Żydów kiedykolwiek mieszkających w tym mieście, w tym za ofiary Holokaustu.

Najstarsze materialne ślady obecności Żydów w Gnieźnie pochodzą z 1267 roku, wedle legendy pojawili się tu jednak dużo wcześniej. W 893 roku na dwór księcia Polan Leszka miało przybyć poselstwo żydowskie z Niemiec, by prosić władcę o pozwolenie na osiedlenie się na jego ziemi.

W XIII wieku bite były w Gnieźnie denary z napisami hebrajskimi, a na początku XVI wieku społeczność była już na tyle liczna, że musiała uiścić znaczną kwotę 50 zł podatku koronacyjnego. Więcej zapłacili tylko Żydzi z Poznania, Kazimierza, Lwowa i Lublina. O wielkości wspólnoty świadczy także liczba kamienic i domów, jakie Żydzi w Gnieźnie posiadali. W połowie XVI wieku było ich 22, a pod koniec stulecia 28. Działała też żydowska szkoła i synagoga, którą w 1582 roku poświęcił sławny rabin Eliezer Aszkenazy.

Ludność żydowska zamieszkiwała wówczas dzielnicę ograniczoną obecnymi ulicami Tumską, Podgórną, Franciszkańską i Rynkiem. Wspomniana synagoga mieściła się u zbiegu dzisiejszych ulic Tumskiej i Podgórnej, niedaleko ówczesnej Bramy Poznańskiej, o której dziś przypomina specjalna piramida informacyjna dla turystów (w pobliżu katedry).

Synagoga ta służyła wspólnocie żydowskiej krótko. W 1613 roku w Gnieźnie wybuchł potężny pożar, który strawił niemal całe miasto. Ucierpiała też znacznie katedra gnieźnieńska.

Niemałe doświadczenia dotknęły gminę żydowską w czasie kolejnych wojen szwedzkich, kiedy dochodziło do pogromów i dewastacji. Narastały też konflikty z miejscową ludnością. Decyzją sejmu z 1661 roku dzielnica żydowska została przeniesiona extra muros, czyli poza mury miejskie, a konkretnie za Bramę Toruńską, w więc w rejon dzisiejszych ulic Dąbrówki, Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

W konstytucji sejmowej uzasadniającej powyższą decyzję czytamy, że ze względu na szkody, jakie ponosi kościół katedralny oraz klasztory franciszkanów i klarysek „kiedy In meditullio bóżnica Żydów jest założona tak, że żydowskie wrzaski zatłumiają śpiewaniu kościołów pomienionych tamecznych. Która iżwy przez żołnierze przechodzące jest zrujnowana, a uniwersały wyszły nasze, aby restaurowana była, za usilną prośbą posłów ziemskich województw wielkopolskich uniwersał ten od nas wydany kasujemy i anihilujemy i proper securitatem majorem kościołów tamecznych onych jako na bóżnicę tak na pomieszkanie innych plac wydzielić rozkazaliśmy”.

Mimo tych wszystkich problemów gmina żydowska się odradzała. W 1666 roku Żydzi posiadali w Gnieźnie 28 domów.

W drugiej połowie XVIII wieku w mieście zaczął działać mieszany chrześcijańsko-żydowski cech krawiecki, a pod koniec stulecia, dokładnie w 1796 roku ukończono budowę nowej synagogi, która znajdowała się w rejonie dzisiejszych ulic Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W pobliżu zlokalizowany został także żydowski cmentarz. I znów wszystko strawił pożar, który w 1819 roku wybuchł właśnie w dzielnicy żydowskiej i strawił połowę miasta. Po nim Gniezno zmieniło wygląd. Po regulacji siatki ulic, która wyeksponowała katedrę, nie wyznaczono już specjalnej dzielnicy dla wyznawców religii mojżeszowej. Większość z nich powróciła jednak na dawne miejsca.

Był to czas niespokojny także ze względu na działania pruskiego zaborcy. Wielu Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia miasta. Na ich miejscu osiedlali się inni przybyli m.in. z miast pruskich. Narastały konflikty i podziały wewnętrzne między tradycjonalistami, a zwolennikami reformy. Do tego dochodziły wystąpienia miejscowej ludności polskiej przeciw kupcom żydowskim, którzy ponoć zawyżali ceny.

Mimo tych wszystkich dziejowych zawieruch w Gnieźnie toczyło się zwyczajne życie – obok siebie żyli, pracowali i świętowali mieszkańcy trzech narodowości i wyznań Polacy, Żydzi i Niemcy. Z tej racji Gniezno nazywane jest Miastem Trzech Kultur.

W połowie XIX wieku gnieźnieńska społeczność żydowska liczyła sobie blisko 2 tysiące osób. W tym czasie w Gnieźnie stała już nowa, okazała, trzypiętrowa synagoga zlokalizowana u zbiegu dzisiejszych ulic Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Przetrwała ona do II wojny światowej. W mieście działały też różne bractwa i związki zrzeszające ludność wyznania mojżeszowego m.in.: Izraelickie Bractwo Dobroczynne, Izraelickie Bractwo Pogrzebowe, Izraelicki Związek Kobiet, Izraelicki Związek Pielęgnowania Chorych i inne. Regres zaczął się na przełomie wieków i był skutkiem ruchów migracyjnych. W tym czasie wielu gnieźnieńskich Żydów wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych.

Duża grupa Żydów opuściła też miasto po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ich miejsce zajmowali pobratymcy z głębi kraju, co ponownie powodowało liczne konflikty odbijające się na funkcjonowaniu gminy. Nie odzyskała już ona dawnej liczebności.

Według dokumentów w okresie międzywojennym w Gnieźnie żyło około 150 wyznawców religii mojżeszowej. W październiku i listopadzie 1939 roku do miasta przesiedlono niewielkie grupy Żydów z okolicznych miejscowości i powiatów: inowrocławskiego, szubińskiego i wągrowieckiego. W grudniu 1939 roku większość deportowano do Piotrkowa Trybunalskiego. Część trafiła też prawdopodobnie do Łodzi. Synagogę Niemcy rozebrali, a gruz wykorzystali do wyrównania placu ćwiczeń przy szkole policyjnej, którą urządzono w budynku gnieźnieńskiego seminarium duchownego.

We współczesnym Gnieźnie śladów społeczności żydowskiej jest niewiele. Przypomina o nich m.in. budynek obecnej szkoły muzycznej (dawna siedziba kantora), który sąsiadował z synagogą. Od czasu do czasu podejmowane są lokalne inicjatywy jak choćby zwiedzanie miasta śladami zamieszkującej je przez wieki żydowskiej społeczności.

Historia Żydów gnieźnieńskich przypomniana zostanie także podczas tegorocznych ogólnopolskich obchodów 23. Dnia Judaizmu, które odbędą się w Gnieźnie w dniach 16-17 stycznia. W czasie ich trwania odsłonięta zostanie tablica upamiętniająca Żydów gnieźnieńskich i wszystkie ofiary Holocaustu. W Ratuszu odbędzie się również spotkanie panelowe „Śladami Żydów gnieźnieńskich” połączone z wystawą.