Historia społeczności żydowskiej w Warszawie

Dziś w Warszawie odbywają cię centralne obchody 21. Dnia Judaizmu w Kościele Katolickim w Polsce. Warszawa – zarówno ta sprzed 1914 r. jak i międzywojenna – była światową stolicą kultury diaspory żydowskiej. Żydzi stanowili ok. 30 proc. mieszkańców miasta. Podczas II wojny getto warszawskie było największym gettem okupowanej przez Niemcy Europy. Przypominamy najważniejsze elementy historii społeczności żydowskiej w stolicy Polski.

Pierwsza Rzeczpospolita

Pierwsze wzmianki źródłowe sugerują, iż Żydzi przebywali w Warszawie już na początku XV wieku. Na terenie Starej Warszawy Żydzi mieszkali przy ul. Żydowskiej (obecnie ul. Rycerska). Stała tam synagoga oraz budynek łaźni rytualnej. Poza murami miasta, w okolicach współczesnego Krakowskiego Przedmieścia, znajdował się zapewne cmentarz.

Za panowania Stanisława Augusta liczba mieszkających w granicach Warszawy Żydów wynosiła ok. 2,5 tys., a w 1788 r. – ok. 3,5 tysiąca. Aby wjechać do Warszawy, Żydzi musieli uiszczać opłatę biletową, nie pozwalano im na stałe osiedlenie w stolicy Polski. W 1775 r. zezwolono Żydom na prowadzenie handlu, propinację oraz na osiedlanie się na podwarszawskiej wówczas Pradze.

Powstanie Kościuszkowskie – w obronie wspólnej ojczyzny

Ważnym wydarzeniem dla społeczności żydowskiej Warszawy było powstanie kościuszkowskie w 1794 r. Warszawscy Żydzi wzięli w nim udział. Powstał nawet pułk żydowski pod dowództwem Berka Joselewicza. Po klęsce powstania ludność żydowska zamieszkująca Pragę bardzo ucierpiała na skutek dokonanej przez wojska rosyjskie fali bestialskich mordów na ludności cywilnej, która przeszła do historii jako „rzeź Pragi”.

Zniesienie zakazu osiedlania się Żydów w stolicy

Po trzecim rozbiorze Polski, w 1795 r., Warszawa znalazła się w zaborze pruskim. Oznaczało to, między innymi, zniesienie zakazu osiedlania się Żydów. W 1799 r. Żydzi otrzymali zezwolenie na stworzenie gminy. W tym czasie w Warszawie mieszkało 9,2 tys. Żydów, którzy stanowili ok. 10% mieszkańców. W 1802 r. powstała synagoga postępowa przy ul. Daniłowiczowskiej, a w 1806 r. gmina otrzymała zezwolenie na założenie cmentarza za rogatkami wolskimi (przy obecnej ul. Okopowej). W 1810 r. liczba żydowskich mieszkańców Warszawy wynosiła ponad 18 tys., co stanowiło już 18% wszystkich mieszkańców.

W czasie Księstwa Warszawskiego położenie warszawskich Żydów uległo zmianie. Magistrat powołał syndyka dla ludności żydowskiej, nie uznając w ten sposób zarządu gminy. Dopiero w 1808 r. gmina została uznana przez władze. W 1809 r. książę Fryderyk August wydał dekret, na mocy którego dokładnie określono warunki osiedlania się Żydów. Utworzono tzw. „rewiry” w mniej reprezentacyjnych częściach miasta – na Woli, Powiślu, Pradze czy na Powązkach, gdzie Żydzi mieli się przenosić.

Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego zlikwidowane zostały gminy, a w ich miejsce w 1821 r. powołano dozory bóżnicze. Dozory zajmowały się przede wszystkim sprawami religijnymi, nadzorowały edukację religijną w szkołach publicznych i prywatnych oraz zajmowały się dobroczynnością. Dozór bóżniczy w Warszawie składał się z rabina i trzech innych członków.

W 1821 r. pierwszym Naczelnym Rabinem Warszawy został Salomon Zalman Lipszyc. Aż do śmierci w 1839 r. stał on na czele gminy warszawskiej, którą w 1832 r. powiększono o gminę żydowską praską. Bardzo ważnym wydarzeniem tego okresu było powołanie do życia w 1826 r. Szkoły Rabinów.

Walka u boku Polaków

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe w 1830 r., ok. 400 Żydów weszło w skład Gwardii Narodowej. Ponadto Żydzi warszawscy utworzyli Gwardię Miejską Starozakonnych. Wstąpiło do niej 1268 Żydów.

Po powstaniu rabinat warszawski składał się już z rabina naczelnego i 5 okręgowych. W 1840 r. do rabinatu wszedł pierwszy chasyd – Icchak Meir Alter, cadyk z Góry Kalwarii. W 1856 r. naczelnym rabinem Warszawy został popierający asymilację Dow Ber Meisels. W całym mieście działały w tym czasie 142 synagogi.

Początek lat 60. XIX w. był czasem manifestacji politycznych, rozbudzenia aspiracji niepodległościowych. 27 lutego 1861 r. doszło do manifestacji patriotycznej, w której wzięli udział zarówno Polacy jak i Żydzi. Wojska rosyjskie zastrzeliły pięciu Polaków. Pogrzeb „pięciu poległych” zamienił się w demonstrację polsko-żydowską. Uczestniczył w nim nadrabin Dow Ber Meisels oraz Markus Jastrow i Izaak Kramsztyk. Podczas kolejnej manifestacji zginął uczeń Szkoły Rabinów Michał Landy, który przejął krzyż od idącego na czele tłumu rannego zakonnika.

Żydzi warszawscy masowo włączyli się w powstanie styczniowe w 1863 roku. Organizowano punkty sanitarne, pomoc dla rodzin żydowskich. W 1864 r. w Warszawie mieszkało 72 tys. Żydów, co stanowiło 33% wszystkich mieszkańców.

Rugi Żydów w Rosji, schronienie w Królestwie Polskim

W latach 80. XIX w. do Warszawy przybyła kolejna fala imigracji żydowskiej. Byli to Żydzi uciekający przed prześladowaniami ze strefy osiedlenia Imperium Rosyjskiego. Zwano ich Litwakami. Tworzyli odrębne, zamknięte społeczności. Litwacy bardzo często nie znali języka polskiego, mówili po rosyjsku lub litewskim dialektem jidysz. Różnili się również zwyczajami. Przez miejscową ludność oskarżani byli o próby rusyfikacji. Stanowili też dodatkową konkurencję w handlu i rzemiośle, co wywoływało rosnące postawy antysemickie.

Warszawa centrum kultury żydowskiej

Warszawa już od początku XIX w. była ważnym żydowskim ośrodkiem kulturalnym. Około połowy XIX w. funkcjonowały tu 33 żydowskie drukarnie, z czego 13 wydawało książki po hebrajsku. Żydowscy drukarze, jak np. Jan Glücksberg czy Samuel Orgelbrand, stali się najważniejszymi wydawcami także książek polskich. Orgelbrand przeszedł do historii jako wydawca pierwszej polskiej encyklopedii powszechnej. W Warszawie rozwijała się również liczna prasa żydowska.

W latach 30. XIX w. pojawił się w Warszawie teatr żydowski. Pierwsze przedstawienia grane były w sali tanecznej „Pod Trzema Murzynami” przy ul. Ogrodowej 2, a potem przy pl. Muranowskim. Wystawiano w nim sztuki biblijne oraz arie z oper i operetek.

W czasie I wojny światowej pisarze oraz dziennikarze żydowscy (piszący zarówno w jidysz, po hebrajsku, jak i po polsku) założyli w Warszawie Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich. W 1904 r. wybitny finansista i kolekcjoner Mathias Bersohn podarował gminie żydowskiej swoje zbiory judaików. Stały się one podstawą otwartego w 1910 r. Muzeum Starożytności Żydowskich.

Gmina żydowska stała się na pocz. XX w. polem tarć pomiędzy różnymi ugrupowaniami ideologicznymi i politycznymi. Wewnątrz społeczności żydowskiej stale dochodziło do różnego rodzaju konfliktów. Społeczność była podzielona nie tylko politycznie, ale również religijnie. Do większych sporów religijnych okresu międzywojnia można zaliczyć konflikt o rabina Samuela Poznańskiego, który od 1908 r. pełnił funkcję rabina w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem.

W 1938 r. było w Warszawie 368 394 Żydów, co stanowiło niemal 30% ludności miasta.

Pod koniec sierpnia 1939 r. władze gminy, przedstawiciele rabinatu oraz zwykli żydowscy mieszkańcy Warszawy włączyli się do akcji budowy rowów przeciwlotniczych.

Wybuch II wojny

Po wybuchu II wojny światowej z Warszawy wyjechało wielu działaczy żydowskich, w tym przewodniczący zarządu gminy Maurycy Mayzel. Jego obowiązki przejął Adam Czerniaków. 23 września 1939 r. został on mianowany przez Prezydenta miasta prezesem gminy. W połowie września utworzono Komisję Koordynacyjną Żydowskich Instytucji Społecznych, która potem przerodziła się w Żydowską Samopomoc Społeczną.

7 października 1939 r. Niemcy utworzyli w Warszawie własną Radę Żydowską (Judenrat) złożoną z 24 osób. Na jej czele stanął Adam Czerniaków. Pierwsze prześladowania Żydów ze strony władz niemieckich miały miejsce już w październiku 1939 roku. Zablokowano konta bankowe i depozyty. Na Żydów między 14 a 60 rokiem życia nałożono przymus pracy. Wprowadzono specjalne kartki na żywność. W tym czasie w Warszawie mieszkało 359 827 Żydów. Dodatkowo do jesieni 1940 r. do Warszawy przybyło ok. 90 tys. uciekinierów z ziem polskich włączonych do Rzeszy, a także z innych części kraju.

Niemcy stopniowo ograniczali prawa i swobody ludności żydowskiej. Wprowadzono nakaz noszenia na prawym ramieniu opasek z Gwiazdą Dawida. Oznakowane miały zostać wszystkie sklepy i zakłady. Na początku 1940 r. zamknięto synagogi i zabroniono zbiorowych modlitw w domach.

Utworzenie getta

Wczesną wiosną teren dawnej dzielnicy żydowskiej został odgrodzony od reszty drutem kolczastym i oznaczony jako teren epidemii. Pod koniec marca władze niemieckie nakazały Judenratowi wzniesienie murów.

Jesienią wprowadzono zakaz wstępu Żydom do określonych części miasta. Mogli oni poruszać się tylko specjalnie oznaczonym tramwajem. 12 października 1940 r. gubernator dystryktu warszawskiego, Ludwig Fischer, ogłosił rozporządzenie o utworzeniu getta w Warszawie. Wszyscy Żydzi mieszkający w innych częściach miasta mieli się tam przenieść.

Getto warszawskie było największym gettem okupowanej przez Niemcy Europy. Pierwotnie zajmowało obszar 307 ha. Najwyższą liczbę przebywających w getcie zanotowano w kwietniu 1941 r. – ok. 450 tys. osób. Stopniowo ta liczba się zmniejszała na skutek głodu, chorób czy prześladowań ze strony władz niemieckich. W lipcu 1942 r. Niemcy zarządzili akcję wysiedleńczą. W rzeczywistości oznaczało to wywiezienie ludności żydowskiej do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka i śmierć w komorach gazowych. W czasie od 22 lipca do 21 września 1942 r. wywieziono i zamordowano ponad 275 tys. Żydów z getta warszawskiego.

Wybuch powstania

W Warszawie pozostało wówczas jeszcze ok. 35 tys. Żydów. W marcu 1942 r., z inicjatywy działaczy lewicowych – Józefa Lewartowskiego, Mordechaja Anielewicza, Josefa Kapłana, Szachno Sagana, Józefa Saka, Icchaka Cukiermana i Cywii Lubetkin – doszło do powstania Bloku Antyfaszystowskiego. Organizacja ta stała się zalążkiem utworzonej kilka miesięcy później Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Jesienią 1942 r. powstał Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) – formacja zbrojna utworzona przez syjonistów-rewizjonistów z Organizacji Syjonistycznej, Nowej Organizacji Syjonistycznej i Betaru, dowodzona przez Leona Rodala i Pawła Frenkla. Nawiązano kontakt z polskim podziemiem.

19 kwietnia 1943 r., kiedy Niemcy wkroczyli do getta, aby je zlikwidować, zaatakowali ich żydowscy bojownicy. Wybuchło powstanie. Walki trwały do połowy maja 1943 roku. 8 maja 1943 r. Niemcy otoczyli bunkier komendy ŻOB. Dowodzący Mordechaj Anielewicz razem z innymi bojownikami popełnił samobójstwo. Potem powstańcy prowadzili jeszcze sporadyczne potyczki. Nielicznym udało się wydostać kanałami poza obszar getta. 16 maja 1943 r. została wysadzona Wielka Synagoga na Tłomackiem. W kolejnych miesiącach Niemcy zrównali z ziemią dawną dzielnicę żydowską.

Trudne dzieje ocalałych z Zagłady

Jedynie nieliczni warszawscy Żydzi przeżyli Zagładę. W 1946 r. w Warszawie przebywało ok. 18 tys. Żydów. Większość z nich nie powróciła do miasta, osiedlając się na tzw. Ziemiach Odzyskanych lub wyjeżdżając z Polski.

W lutym 1945 r. przeniesiono do Warszawy, utworzony w Lublinie, Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻwP). Najważniejszy cel komitetu stanowiła pomoc materialna i psychologiczna Żydom ocalałym z Zagłady. Przy czym w Warszawie istniał również Warszawski Komitet Żydowski ze swoimi miejscowymi oddziałami, podlegający CKŻwP. W 1950 r. został przekształcony w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce.

Jesienią 1945 r. otwarto w Warszawie synagogę Nożyków. W 1947 r. z Łodzi do Warszawy przeniosły się centralne władze organizacji żydowskich. Do odbudowanego gmachu Biblioteki Judaistycznej wprowadziła się Centralna Żydowska Komisja Historyczna, przekształcona jesienią 1947 r. w Żydowski Instytut Historyczny. Rok później powstał Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego.

Powojenną organizacją, mającą na celu zaspokojenie potrzeb religijnych Żydów, był Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce, powołany w sierpniu 1949 roku. Związek podlegał Urzędowi do Spraw Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Działalność Związku była stopniowo ograniczana, a liczba jego członków zmniejszała się w wyniku kolejnych fal emigracji – na początku lat 70. zmalała z pięciu tysięcy do dwóch tysięcy osób.

Kampania antysemicka, która rozpoczęła się latem 1967 r. i której kulminacją były wydarzenia z marca 1968 r., zmusiła do wyjazdu z Polski kilkanaście tysięcy Żydów.

Odrodzenie społeczności żydowskiej

Życie żydowskie w stolicy zaczęło odżywać w latach 80. XX wieku. W 1982 r. dzięki Fundacji Rodziny Nissenbaumów ogrodzono cmentarz żydowski na Bródnie. W następnym roku ponownie dokonano oficjalnego otwarcia synagogi im. Nożyków. W kolejnych latach powstały fundacje żydowskie, dzięki którym możliwe stało się upamiętnianie społeczności żydowskiej w Warszawie (Fundacja Ronalda S. Laudera, Fundacja Shalom).

W 1997 r. została reaktywowana warszawska Gmina Wyznaniowa Żydowska. Jest ona jedną z siedmiu wchodzących w skład Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce. Jej członkami mogą być osoby, których przynajmniej jedno z dziadków było Żydem.

Gmina liczy obecnie ok. 700 członków. Prowadzi trzy Synagogi: Ortodoksyjną im. Nożyków i Reformowaną Ec Chaim jak i Synagogę w Jeszywas Chachmej w Lublinie. Gmina zatrudnia troje rabinów – Michaela Schudricha, który od 2004 roku pełni funkcję Naczelnego Rabina Polski, Stasa Wojciechowicza (od 2010) i Małgorzatę Kordowicz (od 2016).

Jedyną zachowaną synagogą warszawską jest synagoga Nożyków przy ul. Twardej 6. W synagodze odbywają się ortodoksyjne modlitwy codzienne (szachrit, mincha, maariw), modlitwy szabatowe i świąteczne (Jom Kipur, Purim, Chanuka i inne). Natomiast członkowie Centrum Społeczności Postępowej spotykają się na modlitwy szabatowe w synagodze Ec Chaim w Al. Jerozolimskich 53.

Przy Gminie funkcjonuje mykwa, bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, Cheder i Szkółka Szabatowa, koszerny sklep oraz koszerna kuchnia i stołówka, dzienny klub opieki dla najmłodszych Drejdel i Klub Seniora.

Cmentarz żydowski przy ul. Okopowej w Warszawie jest jednym z największych w Europie. Został założony w 1806 roku, a jego obecna powierzchnia to 33.5 ha. Ze względu na wysokie opłaty obowiązujące na tym cmentarzu przed wojną, uznawany był za cmentarz dla zamożnych Żydów, w przeciwieństwie do cmentarza żydowskiego na Bródnie. Cmentarz przy Okopowej jest podzielony na kilka kwater: ortodoksyjną, reformowaną, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową. Ortodoksyjna kwatera jest dodatkowo podzielona na część kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Zachowanych jest około 90 tysięcy macew.