Historycy o relacjach między Polakami i Rosjanami, katolikami i prawosławnymi w XIX w.

O stereotypach i relacjach między Polakami i Rosjanami, katolikami i prawosławnymi w XIX w. oraz szansie na porozumienie rozmawiali historycy podczas dyskusji zorganizowanej w ramach konferencji „Przyszłość chrześcijaństwa w Europie.

Rola Kościołów i narodów Polski i Rosji” rozpoczętej na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Historycy, ludzie kultury, biskupi i politycy przez trzy dni dyskutować będą o tym, jak przezwyciężyć trudne karty historii oraz w jaki sposób kontynuować dialog obu społeczeństw i Kościołów.

Prowadzący dyskusję prof. Mirosław Filipowicz z Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie pytał historyków o rzeczywistość i stereotypy we wzajemnych relacjach między Polakami i Rosjanami oraz między katolikami a prawosławnymi w XIX wieku. – To pytanie wydaje się tym istotniejsze, że w dośc zgodnej opinii historiografii współczesnej, podstawowe problemy, jakich doświadczamy dziś to posługiwanie się pojęciami ukutymi właśnie w XIX wieku, które nie pozostają bez wpływu na naszą rzeczywistość – stwierdził prof. Filipowicz.

Zdaniem prof. Anny Barańskiej z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, do dziś utrzymującym się, najsilniejszym stereotypem było porównanie ” Polak-katolik” i ” Rosjanin-prawosławny”, w obu przypadkach będące symbolem „sprzężenia zwrotnego” między religijnością a tożsamością narodową. Tej identyfikacji wyznaniowej nie osłabiała nawet obecność mniejszości wyznaniowych w każdym z narodów, tak po stronie polskiej (np. protestantyzmu), jak i rosyjskiej (katolików).

W obu przypadkach też – uznała prof. Barańska – element wyznaniowy był też propozycją ideową dla obu stron: tak Polacy, jak i Rosjanie traktowali swoje wyznanie jako dziedzictwo ojców, które należy kontynuować i kultywować. – Taka postawa łączyła się też z wiarą w szczególną misję obu narodów (w przypadku Rosjan, także ich państwa) – Polski jako „Chrystusa narodów”, Rosji jako dziedzica Rzymu – mówiła historyk KUL.

Prof. Leonid Gorizontow, szef Centrum Historii Polski i Stosunków Rosyjsko-Polskich stwierdził, że w wieku XIX – stuleciu rodzącej się modernizacji – narodowość mogła kształtować się na podstawie styku kilku wyznań, choć konkretna religia jako czynnik współtworzący i umacniający tożsamość narodową była silna.

Utożsamianie katolicyzmu z Polakami zaczęło się upowszechniać wśród Rosjan dopiero w epoce porozbiorowej, wcześniej zjawisko to nie istniało. Obydwie strony widziały w zmianie religii drogę do wynarodowienia, zdarzały się jednak przypadki przejścia na katolicyzm, zwłaszcza wśród rosyjskiej arystokracji. Z kolei Polacy przyjmujący prawosławie byli traktowani nieufnie, domagano się podtrzymania tej wierności w drugim pokoleniu.

W Rosji tolerowano jednak katolików, gdyż – jak podkreślał prof. Gorizontow – za głównego wroga władze carskie uważały agnostycyzm. W tym kontekście katolicyzm był Petersburgowi bliższy niż np. protestantyzm. Władze prowadziły jednak politykę pozbawiania katolicyzmu pierwiastka polskości m.in. poprzez sprowadzanie na tereny Imperium Rosyjskiego duchownych katolickich innej niż polska narodowości. – Podkreślano, że polskość Kościoła jest odejściem od właściwego mu uniwersalizmu, potępiano duchownych, którzy uczestniczyli w walkach z caratem – wymieniał rosyjski historyk.

Prof. Barańska przypomniała dalej o specyficznych relacjach między państwem a religią w XIX-wiecznej Rosji, w tym o wzmacnianiu się kontroli władzy carskiej nad prawosławiem – datowanej od czasów Piotra I. – Ten związek owocował zbiurokratyzowaniem i zdespotyzowaniem Cerkwi – mówiła, dodając, że duchowość stawała się wówczas domeną wspólnot monastycznych, które były dużo mniej zależne od caratu niż prawosławna hierarchia.

Czy religia mogła stać się płaszczyzną porozumienia Polaków i Rosjan w XIX wieku? – pytał prof. Filipowicz. – Jako historyk muszę odpowiedzieć, że nie – odpowiadała prof. Barańska. I powtarzała, że powodem takiego stanu wzajemnych relacji było zarówno sprzężenie caratu z Kościołem prawosławnym, jak i nierozerwalne połączenie treści religijnych i narodowych w polskim ruchu niepodległościowym. – To było nie do przekroczenia z obu stron – konstatowała historyk KUL.

„W tym jesteśmy zgodni” – wtórował jej prof. Gorizontow. Podkreślał też, że idee ekumenizmu nie były jeszcze w XIX wieku popularne, stawały się dopiero domeną rozważań środowisk filozoficznych, ponadto ze strony rosyjskiej postrzegano je jako narzędzie umacniania jednego z wyznań.

W konsekwencji – dostrzegali obydwoje rozmówcy – nie prowadziło to do budowania potrzebnego dziś poczucia wspólnoty chrześcijańskiej, która współcześnie może stanąć naprzeciw trendom nihilistycznym i sekularyzmowi.

Można też dziś uniknąć innego błędu z przeszłości: że przy założeniu względnie niewielkich różnic dogmatycznych między obydwoma wyznaniami, istniało przeświadczenie o zbyt dużych różnicach cywilizacyjno-kulturowych, które utrudniały dojście do porozumienia między Polakami a Rosjanami.

Organizatorem konferencji jest związana z Katolicką Agencją Informacyjną Fundacja na rzecz Wymiany Informacji Katolickiej, we współpracy z Konferencją Episkopatu Polski oraz Wydziałem Zewnętrznych Stosunków Patriarchatu Moskiewskiego. Konferencja odbywa się pod honorowym patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego.