Hołd Janowi Karskiemu w miejscu wojennej działalności

Obchody dwudziestej rocznicy śmierci generała Jana Karskiego 13 lipca otrzymały szczególną oprawę pod tablicą upamiętniającą jego działalność konspiracyjna na warszawskim Powiślu w budynku przy ulicy Czerwonego Krzyża 6 (podczas okupacji nr 11), w którym wraz z docentem doktorem medycyny Jerzym Choróbskim, pionierem polskiej neurochirurgii prowadzili niezwykle ważną działalność konspiracyjną od czerwca 1941 roku do sierpnia roku następnego.

Nim o samej ceremonii, nieco historii. Wiosną 1941 roku w Warszawie pojawił się, przybyły z Krakowa, Jan Karski (Kozielewski), poprzednio uwolniony z rąk gestapo w Nowym Sączu. Karski zaproponował nową formę wykorzystania tłumaczeń nasłuchów poprzez redagowanie z nich specjalnego biuletynu dla ścisłego kierownictwa KG ZWZ-AK i Delegatury Rządu. Pomysł został zatwierdzony, a młody konspirator skierowany do docenta Choróbskiego, by pracowali razem. Nakład publikacji liczył od 40 do 50 numerowanych egzemplarzy. Adresatom był dostarczany przez łączników i łączniczki. Tylko do rąk własnych i tylko na czas potrzebny do przeczytania. Początkowa nazwa brzmiała „Biuletyn Sztabowy”, ale po trzech miesiącach została zmieniona na „Biuletyn”. Chodziło o niesugerowanie w nazwie powiązań z wojskowych ze względów konspiracyjnych, choć także pod wpływem cywilnego kierownictwa Państwa Podziemnego niezwykle wyczulonego na relacje z kierownictwem wojskowym i uważające, że pełni nad nim kierownictwo polityczne. Komenda Główna ZWZ-AK nie zamierzała się podporządkowywać cywilom o co przez całą okupację toczył się zacięty spór. Oczywiście spór dotyczył tego, ile egzemplarzy „Biuletynu” ma dostawać Komenda Główna, a ile Delegatura Rządu. Wydawnictwo było niezwykle prestiżowe, bowiem dostarczało informacji na ogół trudno lub w ogóle niedostępnych.

Jerzy Choróbski i Jan Karski z czasu wspólnej walki | Fot. Towarzystwo Jana Karskiego

Najpierw Choróbski i Karski pracowali na radioodbiorniku „Philipsa” ukrywanego w specjalnej skrytce pod podłogą jednego z pokoi mieszkania. Kiedy jednak w budynku doszło do serii rewizji w poszukiwaniu odbiorników, aparat uległ przeróbce. Wnętrze wyjęte z oryginalnej obudowy zostało umieszczone w obudowie… kuchenki elektrycznej. Dokonali tego specjaliści służby technicznej AK. Co warte podkreślenia bez jakiegokolwiek spadku jakości nasłuchu. Z tym jednak, że teraz musiał być prowadzony wyłącznie w słuchawkach.

W sierpniu 1942 roku, Jan Karski został skierowany do innych zadań. Rozpoczął przygotowania do wyjazdu w charakterze emisariusza do Londynu. W ramach zadań także m.in. do wejścia w przebraniu do getta i obozu przejściowego w Izbicy nad Wieprzem. Ostatecznie dotarł do Londynu w końcu listopada 1942 roku. Do Polski po wojnie nie powrócił.

Kim był konspiracyjny partner Karskiego? W 1926 roku, po doktoracie z medycyny, wybitnie zdolny Jerzy Choróbski marzący o specjalizacji w nowatorskiej ówcześnie neurochirurgii wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie uczył się u słynnego profesora Józefa Babińskiego. W 1930 roku otrzymał stypendium w Klinice Neurologii i Neurochirurgii Uniwersytecie Mc Gill w Montrealu pod kierunkiem światowej sławy prof. Wildera Penfielda. Tam dokonał odkrycia istnienia włókien nerwowych, które decydują o rozszerzaniu się naczyń krwionośnych w ludzkim mózgu. Po dwuletnim pobycie wyjechał do Chicago na zaproszenie Kliniki Neurochirurgii Northwestern University Medical School w Chicago, gdzie pracował tam pod kierunkiem prof. Loyala Davisa. Po roku przyznano Jerzemu Choróbskiemu stypendium Fundacji Rockefellera, które umożliwiło mu kontynuować specjalizację w dziedzinie neurochirurgii.

W 1934 roku, na prośbę Marszałka Józefa Piłsudskiego i po długich naleganiach szefa służby zdrowia Wojska Polskiego generała Stanisława Roupperta, przeprowadził się do Warszawy by tu zakładać nowoczesny ośrodek neurochirurgiczny w Klinice Chorób Nerwowych Uniwersytetu Warszawskiego. Zamieszkał w eleganckim budynku Spółdzielni Mieszkaniowej „Domostwo” przy ulicy Czerwonego Krzyża 11.

Tam zastała go wojna. Natychmiast wszedł do konspiracji. W związku z biegłą znajomością języków: francuskiego, angielskiego i niemieckiego, skierowany został do Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej ZWZ-AK. Powierzono mu prowadzenie nasłuchów radiowych stacji zagranicznych, w głównej mierze brytyjskiej BBC, francuskiego Radio Londres oraz okazjonalnie amerykańskich – CBS i NBC. Dołączył do niego Karski.

Docent Choróbski walczył w powstaniu warszawskim, podczas którego kierował szpitalem polowym wykonując setki operacji chirurgicznych. Został odznaczony przez generała Tadeusza Bora-Komorowskiego Srebrnym Krzyżem Orderu Virtiti Militari.

Po wojnie pozostał w kraju. Jego światowa pozycja naukowa i brak specjalistów o takich kwalifikacjach były wystarczającymi argumentami, aby nowe władze dały mu spokój. W 1947 stworzył na Uniwersytecie Warszawskim pierwszą w historii klinikę neurochirurgiczną. W 1949 uzyskał tytuł profesora. Do przejścia w 1969 roku na emeryturę związany był z Akademią Medyczną w Warszawie. W 1981 roku otrzymał jej doktorat honoris causa. Wcześniej, bo w 1958 roku taki sam tytuł z montrealskiego McGill University. Zmarł w 1986 roku mając 84 lata.

Wiosną 2016 roku, dzięki zabiegom Towarzystwa Jana Karskiego przy współudziale Wspólnoty Mieszkańców i muzeum powstania Warszawskiego na budynku przy ulicy Czerwonego Krzyża odsłonięto tablicę pamiątkową upamiętniająca obu bohaterów.

Fot. Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych

Pozostaje ona do dziś jedynym miejscem w Warszawie w rzeczywisty sposób związanym z wojenną działalnością legendarnego emisariusza. Nic dziwnego, że najważniejsza część obchodów miała tu właśnie miejsce. Ceremonia otrzymała pełną oprawę wojskową, a włączyła się do niej także policja dla podkreślenia związków z tą formacją brata Jana Karskiego, pułkownika Mariana Kozielewskiego, przedwojennego komendanta stołecznego PP, zaś w czasie okupacji organizatora i komendanta Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, policji Państwa Podziemnego.

Władze państwowe reprezentował podczas ceremonii minister Jan Józef Kasprzyk, szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Reprezentowane były ambasady Stanów Zjednoczonych i Izraela, państw, których obywatelstwo posiadał Jan Karski oraz Ambasady Republiki Federalnej Niemiec. W imieniu nieobecnych tego dnia w Warszawie ambasadorów reprezentowali ich: Radca do Spraw Politycznych Ambasady USA Yuriy Fedkiw, Państwa Izraela – Attaché ds. Dyplomacji Publicznej Irit Yakhnes oraz Niemiec – Attaché ds. Kultury Siljia Waibel. Przybyli członkowie rodziny i Towarzystwa Jana Karskiego oraz społeczność lokalna.

Po odegraniu hymnu, głos zabrał minister Jan Józef Kasprzyk. „Oddajemy dziś hołd bohaterowi Polski, Izraela, ale tak naprawdę bohaterowi ludzkości. Jan Karski, gdy deptana była godność człowieka, stanął odważnie po stronie wartości, które od wieków stanowiły fundament nie tylko starego kontynentu, ale fundament świata. Stanął po stronie dobra: rzymskiego poczucia prawa, greckiego poczucia piękna, chrześcijańskiej miłości bliźniego, judeochrześcijańskiego poszanowania drugiego człowieka. Jan Karski był człowiekiem niezwykłej odwagi. Ryzykując własne życie, starał się, poprzez swoją działalność ocalić życie setek tysięcy Żydów, prześladowanych przez narodowych niemieckich socjalistów – mówił.

Reprezentujący panią ambasador Georgette Mosbacher, radca Yuri Fedkiw, odczytał jej list skierowany z okazji rocznicy do przewodniczącego Towarzystwa Jana Karskiego Waldemara Piaseckiego.

Fot. Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych

Fot. Towarzystwo Jana Karskiego

Dziękując rodzinie i Towarzystwu Jana Karskiego za kultywowanie pamięci bohatera i podkreślała jak ważne jest zachowanie wiecznie żywym jego dziedzictwa. Podkreślała, że jako naturalizowany Amerykanin, Jan Karski stał się powszechnie znany w Stanach Zjednoczonych i uhonorowany najwyższym cywilny odznaczeniem państwowym – Prezydenckim Medalem Wolności w 2012 roku. Przypomniała karierę akademicką na Uniwersytecie Georgetown i wpływ na kształcenie na tamtejszym Wydziale Służby Zagranicznej wielu przyszłych dyplomatów amerykańskich. Stwierdzała w konkluzji, że Jan Karski pozostanie pamiętany jako człowiek honoru, odwagi i poświęcenia nie tylko dla swojej ojczyzny, ale jest inspiracją dla wszystkich poprzez swą siłę ducha, zdolność samopoświęcenia i przywiązania do wyższych celów.

Irit Yakhnes podkreślała monumentalne znaczenie Jana Karskiego, jako człowieka który próbował powstrzymać Holocaust dla Żydów i Państwa Izrael co znalazło wyraz w nadaniu mu honorowego obywatelstwa. Dodała, że pamięć o nim w narodzie żydowskim trwać będzie wiecznie.

Siljia Waibel mówiła o polskim bohaterze, jak także bohaterze dzisiejszego państwa niemieckiego, który z heroizmem i determinacją stawał przeciwko hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy oraz szatańskiemu planowi ludobójstwa narodu żydowskiego i bestialskiej okupacji Polski. Niemcy o tym pamiętają i bardzo dobrze rozumieją sens misji Jana Karskiego.

Przewodniczący Towarzystwa Jana Karskiego Waldemar Piasecki przypominał w odczytanym wystąpieniu symbolikę miejsca uroczystości: „Nie jest to jakieś miejsce wydumane i przyozdobione ‘elementem dekoracyjnym małej architektury’ jak języku urzędniczym nazywa się na przykład tzw. ławeczki Karskiego. Legendarny emisariusz w tym domu, w mieszkaniu docenta medycyny Jerzego Choróbskiego prowadził wraz z nim nasłuchy radiowe stacji brytyjskich i amerykańskich. W Muzeum Powstania Warszawskiego zachował się nawet radioodbiornik, który temu służył. Następnie sporządzał bieżący przegląd treści nasłuchu dla ścisłego kierownictwa politycznego i wojskowego Państwa Podziemnego. Miało to formę biuletynu dostarczanego do rąk własnych czterdziestu adresatów. Można powiedzieć bez wielkiej przesady, że Karski i Choróbski formowali w ten sposób poglądy kierowniczej elity Polski zmagającej się z okupacja hitlerowską, bowiem to oni decydowali, co jest warte umieszczenie w biuletynie.”

Konkludował: „Jak Karski chciał zainteresować przywódcze elity alianckie tym, co miał im do powiedzenia. I co z jego wiedzą zrobiono, a właściwie czego nie zrobiono. Nazwał to po latach „drugim grzechem pierworodnym ludzkości”. Wstrząsnął sumieniem świata.

W 1998 roku, w 50. Rocznicę proklamowania Państwa Izrael Jan Karski został nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Za to, co zrobił dla ratowania Narodu Żydowskiego, który mógł wreszcie po tragicznym doświadczeniu Holocaustu stworzyć własne państwo zdolne do obrony swego ludu. Niestety, nagrody tej nie otrzymał. Trafiła do dwóch liderów irlandzkich, którzy właśnie przestali prowadzić bratobójczą wojnę. Komitet Noblowski wybrał polityczną koniunkturę,a nie ponadczasowe przesłanie ludzkich wartości. Przesłanie mówiące, jak jeden chrześcijanin chciał uratować naród poprzez który Bóg się ludziom objawił. Bo to właśnie uznał za kwintesencję wiary katolickiej, w której Go wychowano. Gdyby wtedy Jan Karski został uhonorowany tą Nagrodą, być może żylibyśmy w innym, lepszym świecie. Na pewno, mniej antysemickim.

Fot. Towarzystwo Jana Karskiego

Specjalne przesłanie na rocznicę skierował także z Nowego Jorku Abraham Foxman, długoletni lider Ligi Przeciw Zniesławianiu (ADL). Polski Żyd ocalały z Holocaustu dzięki Polsce, która go ukryła jako własnego syna. Bliski przyjaciel Jana Karskiego.

Jego słowa robiły szczególne wrażenie:

„Miałem wielkie szczęście i zaszczyt znać Jana Karskiego. Spędzałem z nim czas w Stanach Zjednoczonych, a nawet podczas specjalnych wydarzeń w Polsce. Nigdy tego nie zapomnę. Nie ma zapewne w historii XX wieku człowieka, który nie będąc Żydem tak wiele dla Żydów by uczynił. Uczynił to czasie największego horrendum. Kiedy Hitler przygotował Żydom „Ostateczne Rozwiązanie” i przeprowadzał na nich zbrodnię Holocaustu, Karski podjął misję jej powstrzymania. Uratowania wszystkich jeszcze żyjących Żydów. Jako pierwszy zaapelował do przywódców Wielkiej Brytanii i USA o radykalną zmianę strtegii wojennej, tak aby jednym z jej głównych celów stało się powstrzymanie Holocaustu. Nigdy się tak nie stało. Karski pozbawiał świat alibi wobec bezczynności towarzyszącej Holocaustowi. Karski stał się autorytetem moralnym, a opinia światowa oddał mu spóźniony, ale jakże zasłużony hołd.

Time Magazine układając u schyłku 1999 roku listę stu najbardziej zasłużonych ludzi XX wieku umieścił na niej trzech pochodzących z Polski. Jana Pawła II, papieża, Lecha Wałęsę, który wyzwolił Polskę z dominacji ZSRR i właśnie Jana Karskiego. W 2014 roku, kiedy świat odchodził 100-lecie urodzin Jana Karskiego, zaapelowałem do ówczesnego Prezydenta Polski, aby przychylił się prośbom pośmiertnego nominowania Bohatera do stopnia generała. Argumentowałem, iż byłby to pierwszy w historii przypadek, kiedy ktoś, kto walczył o ratunek Żydów otrzymał od swej Ojczyzny taki honor wojskowy. Z bólem musiałem się pogodzić, że tak się nie stało. Sprawiedliwe zadośćuczynienie nastąpiło dopiero w 2016 roku.

Odwołując się tylko do tych atrybutów, wartości i motywacji Jana Karskiego, które pisały karty współczesnej historii Polski, pragnąłbym życzyć wszystkim Polakom, by rozpoznawali, uznawali i doceniali Jego bohaterstwo, odwagę i szlachetność, jak na to zasłużył. Życzę, aby Jan Karski był zawsze doceniany w Polsce, tak jak w wielu miejscach za granicą. Potrzebujemy w dzisiejszych czasach zagrożeń praw ludzkich więcej Janów Karskich.

Dziś staję więc na baczność przed pamięcią Generała Karskiego, pośród Was wszystkich na Powiślu. W miejscu, gdzie mój Przyjaciel Jan w konspiracyjnym lokalu prowadził nasłuch anglojęzycznych stacji radiowych i sporządzał na ich podstawie biuletyn dla ścisłego kierownictwa Polski Podziemnej. Z takiego właśnie nasłuchu dowiedzieli się m.in. o napaści Japonii na Stany Zjednoczone. Staję i wołam – Generale Karski nigdy Ci tego nie zapomnimy. Naród żydowski zachowa Cię po wsze czasy w pamięci, sercu i modlitwie.

Niech Jego pamięć będzie błogosławieństwem dla nas wszystkich.

Niech na zawsze pozostanie On adwokatem sprawiedliwości i uczciwości.

I niech nas reprezentuje w lepszym świecie ponad nami.

Wierzymy, Drogi Janie, że Twój własny naród podzieli ów podziw za to co zrobiłeś dla narodu żydowskiego.
Pamiętajmy my Żydzi i Polacy o Jego dziele, które łączy nas jak nic innego. Niech patrząc na nas, pamiętają inne narody. Wówczas świat naprawdę może okazać się lepszy, a przestroga „Nigdy więcej” zabrzmieć prawdziwie czystym dźwiękiem”.

Uroczystość zakończyło złożenie pod tablicą wieńców od władz RP i ambasadorów USA, Izraela i Niemiec. Wzruszającym akcentem muzycznym była słynna amerykańska pieśń „My Way” Franka Sinatry w polskiej wersji Michała Bajora.