Honorowy zwierzchnik światowego prawosławia

Bartłomiej I, Jego Świątobliwość Arcybiskup Konstantynopola, Nowego Rzymu i Patriarcha Ekumeniczny (Powszechny), należy do najwybitniejszych postaci nie tylko współczesnego prawosławia, ale całego chrześcijaństwa.

Przyszły patriarcha Dimitrios Archondonis urodził się 29 lutego 1940 na tureckiej wyspie Imbros, która wówczas miała charakter w większości grecki, a dziś niemal wyłącznie turecki i muzułmański. Już sama data urodzenie – w dniu wypadającym raz na cztery lata – zdawała się wskazywać na niezwykłe losy młodego człowieka. W 1961 r. ukończył on szkołę teologiczną na wyspie Chalki, po czym 31 sierpnia tegoż roku został wyświęcony na diakona, przyjmując imię zakonne Bartłomiej. W latach 1961-1963 służył w armii tureckiej, a następnie w latach 1963-1968 studiował prawosławne prawo kanoniczne w Papieskim Instytucie Wschodnim w Rzymie. Kształcił się też w Instytucie Ekumenicznym Światowej Rady Kościołów w Bossey koło Genewy i na Uniwersytecie Monachijskim.

W latach 1968-1971 był wykładowcą i prodziekanem w swej dawnej szkole w Chalki (do czasu zamknięcia jej przez władze tureckie) i tam 19 października 1969 przyjął święcenia kapłańskie, a w kilka miesięcy później otrzymał tytuł archimandryty (wyższego przełożonego zakonnego). W 1972 objął stanowisko sekretarza nowo wybranego wówczas patriarchy Dimitriosa I.

25 grudnia 1973 r. odbyła się chirotonia (sakra biskupia) archimandryty Bartłomieja na metropolitę Filadelfii – jednej z kilkunastu małych eparchii (diecezji) tytularnych Patriarchatu w Turcji. W marcu następnego roku wszedł w skład Świętego Synodu Patriarchatu Ekumenicznego, złożonego z 12 hierarchów. 9 stycznia 1990 Synod mianował go metropolitą Chalcedonu – jest to drugie po patriarsze stanowisko w Kościele konstantynopolitańskim. Gdy 2 października 1991 zmarł Dimitrios, w 20 dni później Święty Synod powołał 51-letniego wówczas metropolitę na 270. (lub 273. – według niektórych danych) patriarchę ekumenicznego. Jego intronizacja odbyła się w katedrze patriarszej św. Jerzego w Stambule-Fanarze 2 listopada tegoż roku.

Na tym stanowisku, pełnionym już ponad 23 lata, zwierzchnik starożytnej stolicy kościelnej w Konstantynopolu jest honorowym przywódcą światowego prawosławia, na zasadzie „primus inter pares”, czyli „pierwszy wśród równych”, a więc formalnie bez żadnej władzy nad pozostałymi biskupami prawosławnymi. Z drugiej strony każdemu patriarsze Konstantynopola, który od połowy V wieku używa też przymiotnika „ekumeniczny”, czyli „powszechny”, przysługują pewne szczególne uprawnienia i przywileje, których nie ma żaden inny przywódca prawosławny na świecie. To on może w pewnych sytuacjach wypowiadać się w imieniu całego prawosławia, zwoływać narady i sobory wszechprawosławne oraz im przewodniczyć. Oczywiście wszystko to może się odbywać wyłącznie za wiedzą i zgodą pozostałych hierarchów prawosławnych.

O wyjątkowej pozycji tego patriarchy w świecie prawosławnym świadczy też część tytułu, jaki przysługuje wyłącznie jemu: Jego Wszechświętość (lub raczej Wszechświątobliwość).

Patriarcha Bartłomiej ma na swoim koncie ponad trzydzieści doktoratów honorowych uczelni teologicznych i świeckich, w tym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie (16 X 1998; już wtedy był to jego 22. doktorat h.c.) i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II (20 sierpnia 2010), a także w Grecji, USA, Wielkiej Brytanii, Belgii, Rumunii, Rosji, na Filipinach i w wielu innych krajach.

Wiele podróżował i nadal podróżuje, przede wszystkim do lokalnych Kościołów prawosławnych, m.in. trzykrotnie przebywał w Polsce, traktując te wyjazdy jako część swej misji jednoczenia i przewodniczenia światu prawosławnemu. Odwiedzał także inne Kościoły chrześcijańskie, np. w Szwecji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Japonii, Korei Południowej, Etiopii, Stanach Zjednoczonych. Parokrotnie był też gościem świeckich organizacji międzynarodowych, np. w latach 1993-1994 złożył wizyty w Radzie Europy i przemawiał w Parlamencie Europejskim.

Bardzo zaangażowany w dzieło jedności chrześcijańskiej, reprezentował swój Kościół na wielu międzynarodowych spotkaniach oraz konferencjach teologicznych i ekumenicznych, m.in. w ŚRK. W latach 1989-1991 stał na czele delegacji Patriarchatu Ekumenicznego, udającej się zgodnie z wieloletnią tradycją do Rzymu na uroczystości św. Piotra i Pawła (29 czerwca), a w tym samym czasie w 1995 r. odwiedził Jana Pawła II już jako głowa swego Kościoła.

Po wyborze na patriarchę działalność ta jeszcze bardziej się wzmogła. Między innymi wielokrotnie przewodniczył wspomnianym delegacjom swego Kościoła na czerwcowe uroczystości w Watykanie. Kilkakrotnie spotykał się zarówno z Janem Pawłem II, jak i Benedyktem XVI. Jako pierwszy patriarcha ekumeniczny w historii był obecny na rozpoczęciu pontyfikatu Biskupa Rzymu – Franciszka, 19 marca 2013.

W marcu 1992 r. zwołał do Konstantynopola pierwsze od stuleci spotkanie wszystkich głów lokalnych Kościołów prawosławnych, a później albo sam uczestniczył, albo wysyłał swych wysokiej rangi przedstawicieli na podobne „szczyty” tego wyznania w 1995 r. na wyspie Patmos i w Rumunii czy w 1997 r. w Bułgarii. Podobny „szczyt” odbył się w dniach 10-12 października 2008 w Stambule z udziałem głów lub wysokiej rangi delegatów niemal wszystkich Kościołów prawosławnych (z Rosji przybył patriarcha Aleksy II).

Jako głowa Kościoła konstantynopolitańskiego i honorowy zwierzchnik światowego prawosławia odwiedził niemal wszystkie lokalne Kościoły prawosławne, m.in. w dniach 10-19 lipca 1993 przebywał z wizytą oficjalną w Rosji (Moskwa i Sankt-Petersburg). A trzeba pamiętać, że to właśnie Patriarchat Moskiewski jest od wielu lat największym krytykiem Konstantynopola w świecie prawosławnym, zarzucając mu dążenia do przywództwa, wykraczające poza prymat honorowy. Po raz drugi patriarcha zjawił się w Rosji, aby 12 grudnia 2008 wziąć udział w pogrzebie zmarłego tydzień wcześniej Aleksego II. Mimo swej pozycji w świecie prawosławnym uroczystościom tym przewodniczył wówczas jeszcze metropolita Cyryl, a „primus inter pares” był tylko jednym z uczestników obrzędów. W dniach 4-6 lipca 2009 Cyryl już jako nowy patriarcha moskiewski i Wszechrusi przebywał z wizytą oficjalną u Bartłomieja I w Turcji.

W marcu br. Bartłomiej przewodniczył w Stambule spotkaniu głów lokalnych Kościołów prawosławnych, na którym m.in. postanowiono zwołać pierwszy od ponad trzynastu wieków sobór wszechprawosławny (na wiosnę 2016).

W dniach 27-29 czerwca 1995 r. złożył swą pierwszą wizytę jako głowa Kościoła w Rzymie. Uczestniczył m.in. we Mszy św., koncelebrowanej pod przewodnictwem Ojca Świętego, i w obrzędzie nałożenia przez niego paliuszy nowym arcybiskupom metropolitom. Nieprzyjemnym zgrzytem tamtego pobytu mogło się okazać nałożenie paliusza jednemu z hierarchów wschodniokatolickich, czyli historycznie unickich. Aby udobruchać patriarchę, który zagroził, że opuści uroczystość, jeśli w jego obecności arcybiskup unicki otrzyma paliusz, jemu jednemu nałożył go oddzielnie w innym miejscu jeden z kardynałów w imieniu Ojca Świętego.

Po raz drugi przebywał w Rzymie dziewięć lat później – 27-29 czerwca 2004. W dniach 28 listopada-1 grudnia 2006 gościł u siebie Benedykta XVI. A 17-18 października 2008 przebywał w Rzymie, gdzie m.in. przemawiał na Synodzie Biskupów na temat Pisma Świętego i wziął udział w nieszporach razem z papieżem.

W dniach 10-16 października 1998 r. po raz pierwszy przybył do Polski, odwiedzając Warszawę, Częstochowę, Oświęcim, Grabarkę i Białystok. Było to wielkie przeżycie i wydarzenie ekumeniczne, i to nie tylko dla Kościoła prawosławnego, który go wtedy zaprosił, ale w ogóle dla wszystkich chrześcijan. To wtedy Chrześcijańska Akademia Teologiczna nadała mu doktorat honorowy, a odwiedziny przez patriarchę Jasnej Góry były wielkim świętem ekumenicznym dla wszystkich, którzy mogli w tym wydarzeniu uczestniczyć. Po raz drugi odwiedził nasz kraj w styczniu 2000 r., tym razem na zaproszenie Sejmu, gdzie wygłosił obszerny referat na temat pokojowego zaangażowania swego Kościoła. Po raz trzeci był w Polsce w sierpniu 2010 i na KUL odebrał swój drugi tytuł doktora honoris causa na ziemi polskiej.

Od 1996 Bartłomiej jest zaangażowany w działalność ekologiczną, zyskując tym samym nieoficjalny i nieco zaskakujący jak na środowisko kościelne tytuł „zielonego patriarchy”. Na ten kierunek jego działań składa się przede wszystkim udział w różnych przedsięwzięciach na rzecz ochrony dzieła Bożego stworzenia, zapoczątkowany już dziesięć lat wcześniej, gdy na jednej z narad wszechprawosławnych podjęto zagadnienie ochrony naturalnych bogactw naszej planety dla przyszłych pokoleń.

Jeszcze jako metropolita włączył się w te działania, a od 18 lat jest to stała część jego posługi patriarszej, przy czym zajmuje się on tą tematyką zarówno w wymiarze praktycznym, np. przez udział w spotkaniach, konferencjach i innych działaniach, jak i na płaszczyźnie teologicznej, gdy sięga do Biblii i do pism Ojców Kościoła, aby uzasadnić troskę o dzieło stworzenia. Ta postawa proekologiczna dotyczy różnych regionów i części świata: Dunaju, Morza Czarnego, Amazonki, Adriatyku, Bałtyku, a nawet Arktyki.

Przy tym wszystkim patriarcha jest człowiekiem bardzo bezpośrednim, łatwo nawiązującym kontakty i potrafiącym rozmawiać zarówno z wielkimi tego świata, jak i z prostymi ludźmi, w tym także z dziećmi.

Oprócz swego ojczystego języka greckiego zna jeszcze, i to na ogół płynnie, języki turecki, włoski, angielski, francuski, niemiecki i łacinę.