Jak w Polsce działa system przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich?

W Kościele w Polsce przez długi czas nie było świadomości, że konieczne jest uczenie się na cudzych błędach – powiedział o. Adam Żak, koordynator KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży. Podczas konferencji pt. „Budowa w Kościele w Polsce systemu przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich”. Spotkanie zostało zorganizowane przez KAI we współpracy z Koordynatorem KEP i Biurem Delegata KEP ds. ochrony małoletnich. Ze względu na obecną sytuację epidemiologiczną obyło się w trybie on-line.

O. Żak przypomniał, że w 2001 r. Jan Paweł II nakazał, by zgłoszone przypadki wykorzystywania seksualnego małoletnich przez duchownych zgłaszać do Kongregacji Nauki Wiary tak, by wszystkie postępowania były przeprowadzane pod nadzorem Stolicy Apostolskiej. – Było to wynikiem papieskiej konstatacji, iż lokalni pasterze i przełożeni nie postępowali w zakresie ochrony dzieci w sposób, jaki przystoi Kościołowi – stwierdził jezuita.

Dyrektor Centrum Ochrony Dziecka ocenił, że tym, co miało największy wpływ na rozruch systemu ochrony małoletnich były skandale, jakie miały miejsce w różnych częściach świata ale też nacisk Stolicy Apostolskiej, a nie wewnętrzne działania lokalnych Kościołów. To dlatego budowanie systemu przeciwdziałania pedofilii w Kościele napotkało na trudności, które były też w innych krajach – stwierdził duchowny dodając jednak, że Kościół w Polsce nie był skłonny wyciągać wnioski z tamtejszych doświadczeń. Podkreślił, że jeśli chodzi o zjawisko ujawniania przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich przez duchownych najwięcej wydarzyło się w ostatnich dwóch latach.

O. Żak zwrócił uwagę, że Kościół katolicki jest jedyną instytucją, która opracowała całościowy system w tej dziedzinie. Teraz zaś chodzi o to, aby świadomość o konieczności ochrony najmłodszych ogarnęła całe społeczeństwo. – Nasze prace będą owocne, jeśli społeczeństwo uświadomi sobie, że ma problem – stwierdził duchowny podkreślając, że ogromna rola w tej mierze spoczywa na mediach.

Marta Titaniec opowiedziała o planach i dotychczasowej działalności Fundacji Świętego Józefa – ogólnopolskiej instytucji powołanej do pomocy pokrzywdzonym. Członkini Zarządu Fundacji przypomniała podczas konferencji pięć filarów działania tej instytucji.

Pierwszym z nich jest wsparcie finansowe indywidualnych terapii dla osób pokrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym w Kościele. Ponadto Fundacja wspiera osoby mające trudności w skontaktowaniu się z daną diecezją w celu uzyskania takiej pomocy.

Drugim obszarem działalności FSJ jest strategiczne współfinansowanie Centrum Ochrony Dziecka przy Akademii Ignatianum w Krakowie, którego rolą jest działalność szkoleniowa w zakresie psychologicznym, pedagogicznym i duchowym w tematyce związanej z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich.

Trzeci filar to dofinansowanie rozwoju profesjonalnego osób pracujących w instytucjach kościelnych i pomagających osobom pokrzywdzonym. – Są to w dużej mierze osoby świeckie, którym opłacamy studia lub studia podyplomowe w celu zwiększenia ich kompetencji do pomocy osobom pokrzywdzonym – dodała Marta Titaniec.

Czwarty filar działania Fundacji polega na dofinansowaniu systemu pomocy osobom pokrzywdzonym. Przykładem są regionalny punkt wsparcia osób pokrzywdzonych utworzony w Poznaniu oraz dwie grupy wsparcia: jedna realizowana przez inicjatywę „Zranieni w Kościele”, druga przez Fundację Towarzyszenia Rodzinie z Krakowa.

Piątym filarem jest z kolei finansowanie szkoleń (realizowanych głównie przez COD i inne podmioty) np. księży kuratorów wyznaczonych dla duchownych skazanych za pedofilię oraz skierowanych do zgromadzeń zakonnych.

W 2020 r. Fundacja Świętego Józefa wydała blisko 700 tys. zł na pomoc osobom pokrzywdzonym w wyniku wykorzystania seksualnego w Kościele. Fundusze na projekty pomocowe otrzymało 11 diecezji, Centrum Ochrony Dziecka, inicjatywa „Zranieni w Kościele” i Fundacja Towarzyszenia Rodzinie w Krakowie. Został ponadto uruchomiony punkt konsultacyjny dla osób pokrzywdzonych (w Poznaniu, przez archidiecezję poznańską we współpracy z archidiecezją gnieźnieńską). Funkcjonują dwie grupy wsparcia: pierwsza realizowana przez wspomnianą inicjatywę „Zranieni w Kościele” w Warszawie, druga w Krakowie dzięki Fundacji Towarzyszenia Rodzinie.

Ponadto 10 osób z różnych diecezji w całej Polsce korzysta z dofinansowania studiów specjalistycznych – są to przeważnie osoby świeckie – 14 osobom FSJ opłaca terapie (na wniosek indywidualny lub diecezji).

FSJ prowadzi też zaawansowane prace we współpracy ze zgromadzeniami żeńskimi i męskimi – chodzi o budowanie systemów wsparcia udzielanego w przyszłości przez Fundację.

Razem z Biurem Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży uruchomiono stronę zgloskrzywde.pl, która jest swego rodzaju poradnikiem dla osób pokrzywdzonych.

Plany Fundacji Świętego Józefa na 2021 rok obejmują m.in. uruchomienie na stronie fsj.org.pl regulaminu grantowego, którego celem jest rozbudowa systemu wsparcia, w tym zwiększenie liczby regionalnych punktów pomocy. Prowadzone są rozmowy z innymi diecezjami w tym celu. – Docelowo chcielibyśmy, aby takie punkty powstały w całej Polsce – dodała Titaniec. W planach jest także kontynuacja szkoleń i formacji dla osób pracujących w systemie ochrony dzieci i młodzieży.

Marta Titaniec poinformowała, że w 2020 r. wyznaczoną kwotę składki na działalność Fundacji Świętego Józefa wpłaciły wszystkie diecezje. Obecnie spływają już środki na rok 2021. Diecezje mają na to czas do końca stycznia. Każdy kapłan jest zobowiązany do rocznej składki w wysokości 150 zł, a każdy biskup – 2000 zł. Titaniec podziękowała też darczyńcom indywidualnym wspierającym finansowo Fundację.

Podczas konferencji zostały zaprezentowane wyniki kwerendy sporządzonej przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK) w oparciu o blisko 400 przypadków z lat 1950-2018. Analiza opublikowana przez KEP w marcu 2019 r. ujawniła 382 zgłoszonych przypadków z lat 1950-2018, z czego 198 dotyczyło osób poniżej 15 roku życia, a 184 – osób pomiędzy 15 a 18 rokiem życia.

Dyrektor ISKK ks. Wojciech Sasłoń SAC poinformował dziś, że większość skrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym w Kościele w Polsce stanowią chłopcy (56%). Pogłębiona analiza ukazuje jednak dynamicznie rosnącą liczbę przypadków dotyczących wykorzystania małoletnich płci żeńskiej. O ile w zgłoszonych przypadkach wykorzystywania seksualnego popełnionych w latach 1950-1980 dziewczynki nie znalazły się wśród osób pokrzywdzonych. Wśród przestępstw popełnionych w latach 1981-1990 stanowiły 23%, a w kolejnej dekadzie – 26%. Później nastąpił skokowy przyrost: w zgłoszonych przypadkach wykorzystywania seksualnego popełnionych w latach 2001-2010 dziewczynki stanowiły 48% osób pokrzywdzonych, a w latach 2011-2018 – niemal dokładnie 50%.

Dynamicznym zmianom podlega również średni wiek skrzywdzonych. Wraz z upływem czasu coraz więcej
pokrzywdzonych to osoby powyżej 15 roku życia.

W latach 1950-1980 osoby małoletnie między 15 a 18 rokiem życia stanowiły 10%, w okresie między 1981-1990 skrzywdzonych zostało 34% nastolatków powyżej 15 roku życia, w kolejnej dekadzie – 40%. Dane z następnych lat wskazują, że ponad połowa przypadków dotyczy wykorzystania seksualnego małoletnich powyżej 15 roku życia: w latach 2001-2010 – 53%, a w latach 2011-2018 – 61%.

Pogłębiona analiza danych kwerendy pozwala również uchwycić niektóre cechy sprawców wykorzystania seksualnego w Kościele w Polsce. Sprawcy zarzucanych czynów są wyraźnie zróżnicowani pod względem wieku. W momencie rozpoczęcia zarzucanych czynów najmłodsi z nich mieli 23 lata, a najstarsi 77. Jednocześnie zwraca uwagę fakt, że niemal połowa z nich miała poniżej 40 roku życia. Aż 47% wszystkich zgłoszonych przypadków wykorzystywania seksualnego osób małoletnich dotyczyła duchownych w wieku pomiędzy 30 a 40 rokiem życia w momencie popełnienia czynu.

– Im więcej wiemy na ten temat, tym wyraźniej widać, że przyczyną większości tych czynów nie jest zaburzenie preferencji seksualnej sprawców pod postacią pedofilii, ale ich wielka niedojrzałość psychoseksualna. Dalsze pogłębione studia w tej dziedzinie muszą być podejmowane i prowadzone, aby odpowiedź Kościoła, szczególnie w zakresie prewencji, mogła być realistyczna i adekwatna. Niemniej już ujawnione dane mogą dać wiele do myślenia wszystkim odpowiedzialnym za formację kleryków oraz stałą formację księży – komentuje o. Adam Żak SJ, koordynator KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży.

– Obecnie aktualizowany jest formularz, który następnie zostanie rozesłany do wszystkich kurii diecezjalnych i męskich zgromadzeń zakonnych. Mam nadzieję, że na wiosnę będziemy mogli poznać wyniki tych badań – wyjaśnia ks. Piotr Studnicki, kierownik biura Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży.

– Przechodzimy od „zmowy milczenia” do kultury przejrzystości – tak obecny stan kościelnej komunikacji na temat wykorzystania seksualnego małoletnich ocenia ks. Piotr Studnicki. Kierownik Biura Delegata KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży podkreślił dziś, że „bez prymatu realnie podejmowanych działań, komunikacja staje się jałową lub fałszywą troską o wizerunek Kościoła”. Kapłan archidiecezji krakowskiej przekonywał, że otwarta komunikacja jest wręcz niezbywalnym elementem przeżywania kryzysu i wychodzenia z niego.

Kierownik Biura Delegata KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży wyraził opinię, że „nie będzie funkcjonowała komunikacja na zewnątrz, to znaczy poprzez media do opinii publicznej, jeśli nie nauczymy się rozmawiać na ten temat wewnątrz wspólnoty kościelnej”. Wskazał też m.in. na rolę dziennikarzy mediów katolickich, wyrażając wdzięczność tym, którzy odważnie poruszają temat wykorzystania seksualnego małoletnich.

Ks. Studnicki zwrócił uwagę, że za komunikowanie działań i stanowiska KEP w kwestii pomocy pokrzywdzonym i ochrony małoletnich w Kościele od marca 2019 r. odpowiada Delegat KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży abp Wojciech Polak. Przypomniał, że wypełniając zlecony mu przez Episkopat mandat delegata, Prymas interweniował po filmach braci Sekielskich (także w Stolicy Apostolskiej), a ostatnio po wypowiedzi o. Tadeusza Rydzyka. Abp Polak na bieżąco odpowiada też na zapytania dziennikarzy, osobiście czy też za pośrednictwem swojego biura.

Ks. Studnicki poinformował też, że z inicjatywy Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży biskupi podjęli decyzję o kontynuowaniu badań statystycznych dotyczących przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich przez niektórych duchownych w Kościele w Polsce.

Zbigniew Nosowski, rzecznik Inicjatywy „Zranieni w Kościele” omówił jej specyfikę i działalność. Z telefonu zaufania korzystają osoby w różnym wieku, 70 proc. dzwoniących stanowią kobiety. – Dzwonią głównie raz, zdarza się, że po otrzymaniu pomocy terapeutycznej proszą o pomoc prawną – powiedział, zaznaczając, że prawne rozwiązanie sprawy jest ważne ze względu na przywracanie ładu w świecie, ukaranie sprawcy i nie dopuszczenie, by miał możliwość skrzywdzenia innych osób.

Kontakt telefoniczny przeznaczony jest przede wszystkim dla osób, które same doświadczyły wykorzystywania seksualnego, oraz ich najbliższych. Otwarty jest również na wszystkich, dla których te grzechy ludzi Kościoła stały się zgorszeniem i przyczyną utraty zaufania do całej wspólnoty wiary. Inicjatywę tworzą świeccy katolicy. Dyżury telefoniczne pełnione są regularnie w każdy wtorek w godzinach 19.00–22.00 przez odpowiednio przygotowane osoby. Rozmowy prowadzone są anonimowo, bezpłatnie, cierpliwie i dyskretnie. Telefon 0 800 280 900 przeznaczony jest dla osób dorosłych.

– Nasza perspektywa to perspektywa spotkania człowieka z człowiekiem. Nie jesteśmy częścią żadnego systemu, to inicjatywa oddolna, stworzona przez środowisko warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej i Laboratorium Więzi oraz Fundacji Pomocy Psychologicznej Pracownia Dialogu. Postanowiliśmy przekształcić narzekanie w działanie – zaznaczył.

Wskazał, że inicjatywa „Zranieni w Kościele” finansowana jest ze środków zebranych w zbiórce publicznej, zaznaczając, że nie ubiega się o wsparcie państwowe ani kościelne. Opłacani są dyżurujący terapeuci oraz koordynatorka. Dodał, że Fundacja św. Józefa sfinansowała dwie towarzyszące inicjatywy – terapeutyczną grupę wsparcia dla osób pokrzywdzonych oraz druk plakatów informacyjnych do wywieszenia w polskich parafiach.

Ks. Łukasz Knieć, duszpasterz osób pokrzywdzonych w diecezji opolskiej, omówił pracę duszpasterzy osób wykorzystanych seksualnie. Duchowny wskazał, że obowiązkiem duszpasterzy jest troska o poszkodowanych. Poza spotkaniami duszpasterz może pomóc w udzielaniu informacji osobie pokrzywdzonej, której rzecznikiem się staje. Wśród jego zadań jest organizacja wspólnych modlitw i spotkań dla osób zranionych i osób wspierających je.

Ks. Knieć zapowiedział powstanie projektu 'Wspólnota ze zranionymi’ – specjalnego portalu, gdzie zamieszczone będą wszelkie informacje, modlitwy, propozycje duszpasterskie, świadectwa.

Ks. dr Piotr Odziemczyk, delegat ds. ochrony dzieci i młodzieży w archidiecezji warszawskiej omówił pracę delegata w diecezji. Prelegent zaznaczył, że bardzo ważne jest pierwsze spotkanie z pokrzywdzonym, podczas którego nie można dopuścić by doszło do powtórnego zranienia. Osoba zgłaszająca krzywdę nie może mieć wątpliwości co do tego, czy jest uznawana za wiarygodną. Podkreślił, że dramatem osoby wykorzystanej jest to, że ona musi udowadniać swoją rację, podczas gdy z oczywistych względów ciężko np. o przywoływanie świadków takiego czynu.

Omawiając pracę w archidiecezji warszawskiej, duchowny wskazał, że polega ona na przyjęciu zgłoszenia osoby wykorzystanej i nadanie biegu sprawie, zgodnie z wytycznymi Stolicy Apostolskiej i Konferencji Episkopatu Polski. Delegat prowadzi dochodzenie wstępne kanoniczne, przyjmuje zgłoszenie, bada fakty, gromadzi dowody i dokumentację. Wstępne dochodzenie trwa od miesiąca do dwóch. Bez względu na to, czy sprawę udało się delegatowi uprawdopodobnić czy nie, cała sprawa przekazywana jest do Kongregacji Nauki Wiary. – Przypadków jest wiele, oczekujemy na dalsze wskazówki od Kongregacji, która zleca dalsze postępowanie, np. karno-sądowe – wyjaśnił delegat.

Biuro delegata zaangażowane jest też w działanie profilaktyki, skierowane głównie do księży, odpowiedzialnych za wspólnoty, diakonów – poprzez formacyjne spotkania i konferencje.

O tym, jak żeńskie zgromadzenia zakonne realizują w swoich wspólnotach i prowadzonych instytucjach zasady ochrony dzieci i młodzieży przed wykorzystywaniem seksualnym, opowiadała pedagog s. Anna Papierz nauczycielka i pedagog.

Konsulta żeńskich zgromadzeń przeprowadziła kwerendę dotyczącą ilości przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich oraz rozpoczęła wdrażanie w poszczególnych zgromadzeniach i prowadzonych przez nie instytucjach zasad ochrony dzieci i młodzieży.

Systematycznie organizowane są sesje szkoleniowe poświęcone temu zagadnieniu, obecnie ponad połowa żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce, opracowała politykę ochrony dzieci i młodzieży zgodną z zaleceniami Stolicy Apostolskiej i „Wytycznymi” KEP. Wiele sióstr ukończyło lub jest w trakcie studiów podyplomowych z profilaktyki przemocy seksualnej wobec dzieci i młodzieży na Akademii Ignatianum w Krakowie.

Istotnym aspektem w działaniach podejmowanych przez żeńskie zgromadzenia jest zaangażowanie wykwalifikowanych sióstr w instytucjach funkcjonujących w strukturach kościelnych. Przykładem jest s. Anna Szubryt, delegatka diecezjalna ds. ochrony dzieci i młodzieży w archidiecezji krakowskiej czy jedna z sióstr pracująca w Regionalnym Punkcie Konsultacyjnym dla Osób Zranionych w Kościele w Poznaniu.
Siostra podkreśliła, że istotne jest też zwrócenie uwagi na weryfikację osób na etapie formacji początkowej.

Dr Anna Seredyńska opowiedziała o tym, jak przebiegają studia podyplomowe z zakresu „Profilaktyka przemocy seksualnej wobec dzieci i młodzieży”. Absolwenci po studiach angażują się w pracę w swoich diecezjach lub zakonach i zgromadzeniach zakonnych. Współpracują też potem z Centrum Ochrony Dziecka, angażując się m.in. w przygotowanie programów profilaktycznych dla niepełnosprawnych i w szkołach.

Konferencja zatytułowana „Budowa w Kościele w Polsce systemu przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich”, odbywa się w trybie on-line. Celem wydarzenia było poinformowanie polskich mediów o działaniach jakie podejmuje Kościół w Polsce w ramach pomocy pokrzywdzonym, ochrony dzieci i młodzieży oraz przeciwdziałaniu przypadkom wykorzystywania seksualnego przez duchownych.

Podczas konferencji głos zabrali m.in. Marta Titaniec z rządu Fundacji Świętego Józefa, ks. Piotr Studnicki, szef biura Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży oraz ks. Wojciech Sadłoń, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego oraz Zbigniew Nosowski, pomysłodawca inicjatywy „Zranieni w Kościele”.