Jak wygląda przeciwdziałanie wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich w polskim Kościele?

W związku z toczącą się debatą, publikujemy analizę prezentującą budowany w ramach Kościoła w Polsce system przeciwdziałaniu wykorzystywaniu seksualnemu małoletnich przez niektórych duchownych. Tekst ten jest fragmentem przygotowanego przez KAI „Raportu o Kościele w Polsce”, który ukaże się w najbliższych tygodniach.

System ochrony dzieci i młodzieży przed wykorzystywaniem seksualnym w ramach wspólnoty Kościoła w Polsce jest budowany od 2009 r., od czasu uchwalenia przez Konferencję Episkopatu pierwszych Wytycznych określających sposób postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego małoletnich przez niektórych duchownych. System ten dziś składa się z wielu elementów mających na celu troskę o osoby poszkodowane i bezpośrednią im pomoc, tworzenie programów prewencji jak również wypracowywanie norm i struktur służących karaniu duchownych, którzy dopuścili się takich przestępstw. Najnowszym jego elementem jest aplikacja na polskim gruncie norm wprowadzonych przez papieża Franciszka na mocy motu proprio „Vos estis lux mundi”, a dotyczących karania wyższych przełożonych kościelnych (w tym biskupów), którzy ukrywali bądź tuszowali przestępstwa w zakresie wykorzystywania seksualnego małoletnich.

Skala problemu w Polsce

Przestępstwa pedofilii oraz molestowania małoletnich są w Polsce – nie tylko w Kościele – poważnym problemem społecznym. Według „Raportu o zagrożeniach bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce. Dzieci się liczą 2017”, opublikowanego przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę, 12,4 proc. dzieci i młodzieży między 11. a 17. rokiem życia doświadczyło przynajmniej jednej z form wykorzystania seksualnego. Jest to problem dotyczący wszystkich środowisk, wymagający adekwatnych działań i budowania systemu prewencji na poziomie krajowym.

Co roku sądy państwowe skazują za przestępstwa wykorzystywania seksualnego małoletnich (art. 200, do 15. roku życia) średnio 1 tys. 356 osób, a wszczynanych spraw jest 2 tys. 213 (średnia za ostatnie 10 lat). W okresie między 1990 a 2019 r. skazano prawomocnymi wyrokami państwowych sądów – 28 tys. 820 osób, w tym – wedle danych Raportu ISKK z 2019 – 85 duchownych. Natomiast karę więzienia – w świetle informacji z Centralnej Bazy Danych Osób Pozbawionych Wolności wedle stanu na 8 grudnia 2020: „odbywa 1073 osób skazanych prawomocnym wyrokiem sądu z art. 200 i 197 §3 pkt. 1952 kk, w tym trzech duchownych wyznania rzymskokatolickiego. Nie ma ani jednego zakonnika”.

Skala problemu w Kościele

Po raz pierwszy zbiorcza informacja na ten temat została opublikowana 14 marca 2019 r. przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC im. Witolda Zdaniewicza, w oparciu o dane zebrane przez Sekretariat Episkopatu Polski. Od 1990 do czerwca 2018 r. odebrano 382 zgłoszenia przypadków wykorzystywania seksualnego małoletnich (do 18. roku życia) przez duchownych dotyczących czynów z lat 1950-2018. W diecezjach 284 oraz 98 w zakonach męskich, w tym 198 dotyczących osób poniżej 15. roku życia, a 184 powyżej 15. roku życia.

W roku 2020 ISKK przeprowadził pogłębione analizy danych zebranych do 30 czerwca 2018 r. Wynika z nich, że większość ofiar zarzucanych czynów wykorzystywania stanowili chłopcy (56 proc.). Zdecydowanie mniej (38 proc.) ofiar stanowiły dziewczynki. Jedynie 1 proc. przypadków obejmował obydwie płcie. W 5 proc. przypadków nie podano informacji na temat płci ofiar.

Dynamicznym zmianom podlega średni wiek ofiar zgłoszonych przypadków. Im później popełniono zarzucane czyny, tym większy udział ofiar powyżej 15 roku życia. I tak kolejno udział ofiar powyżej 15 roku życia wśród czynów z lat 1950-1980 wynosił 10 proc., z lat 1981-1990 – 34 proc., z lat 1991- 2000 – 40 proc., z lat 2001-2010 – 53 proc., 2011-2018 – 61 proc.

W celu oszacowania skali badanego problemu, liczbę zgłoszonych przypadków odniesiono do ogólnej liczby duchownych oraz członków zakonów męskich. Na podstawie roczników statystycznych liczba księży diecezjalnych inkardynowanych do diecezji polskich w 1989 r., wynosiła 18 tys. 751 [1], a liczba zakonników w tym samym roku wynosiła 6 tys. 604 [2]. Liczby te zwiększono o strumień osób włączonych do diecezji (nowo-inkardynowanych), który zgodnie z danymi uzyskanymi z diecezji i danymi z roczników statystycznych wynosił 15 tys. 968 osób oraz nowych profesów wiecznych w zakonach, których na podstawie danych z zakonów było 8 tys. 683. Odsetek wszystkich duchownych i zakonników oskarżanych o wykorzystywanie małoletnich poniżej 15 roku życia wyniósł 0,4 proc. Włączając natomiast do analizy również przypadki dotyczące osób powyżej 15 roku życia, odsetek duchownych i zakonników oskarżanych o wykorzystywanie małoletnich w badanym okresie wyniósł 0,8 proc.

Podczas zebrania plenarnego KEP w październiku 2020 r. biskupi podjęli decyzję o kontynuacji tych badań. Zostały one zlecone, tak jak wcześniej ISKK, mają objąć okres od połowy 2018 do końca 2020 r., a więc okres, w którym prawdopodobnie doszło do fali nowych zgłoszeń i ujawnień. „Dzięki badaniom będziemy mogli spojrzeć na ten proces w skali ogólnopolskiej. Obecnie aktualizowany jest formularz, który następnie zostanie rozesłany do wszystkich kurii i zgromadzeń zakonnych. Mam nadzieję, że na wiosnę 2021 r. poznamy wyniki tych badań” – wyjaśnia ks. Piotr Studnicki, kierownik Biura Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym z ramienia Episkopatu jest abp Wojciech Polak, Prymas Polski.

Początki walki z patologią

Przełomowe znaczenie dla Kościoła powszechnego – po wybuchu skandali pedofilskich w USA oraz Irlandii – miały decyzje Jana Pawła II z 2001 r., kiedy ogłosił nowy dokument „Sacramentorum sanctitatis tutela”. Zawierał on „Normae de gravioribus delictis” (Normy o najcięższych przestępstwach), wedle których przestępstwo wykorzystania seksualnego osoby małoletniej poniżej 18. roku życia, którego dopuścił się duchowny, zostało włączone do nowej listy przestępstw kanonicznych zastrzeżonych Kongregacji Nauki Wiary. Ponadto nowy dokument określał tryb postępowania, jakie winno zostać podjęte w ramach Kościołów lokalnych w sprawach tego rodzaju przestępstw.

Polski Episkopat zareagował na to w 2009 r., opracowując pierwsze – wówczas tajne – wytyczne określające sposób postępowania w przypadkach wykorzystywania seksualnego małoletnich. Zostały one później przepracowane zgodnie z okólnikiem Kongregacji Nauki Wiary Stolicy Apostolskiej z 2011 r. Sprawa ruszyła do przodu, kiedy w czerwcu 2013 r. Konferencja Episkopatu Polski powołała koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym do dziś jest jezuita ks. Adam Żak. Wówczas przystąpiono do opracowania nowych wytycznych w świetle wskazań Stolicy Apostolskiej oraz dokumentu nt. prewencji.

Obecnie obowiązujące w polskim Kościele „Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” zostały uchwalone przez Episkopat w 2014 r. i opublikowane po zaakceptowaniu przez Stolicę Apostolską. W czerwcu 2017 r. Wytyczne Episkopatu zostały dostosowane do zmian w polskim Kodeksie karnym, nakładającym bezwzględny obowiązek zgłaszania każdego przypadku do państwowych organów ścigania. Po raz kolejny Wytyczne KEP zostały znowelizowane 8 października 2019 r. w związku z motu proprio „Vos estis lux mundi” papieża Franciszka.

Centrum Ochrony Dziecka

Z inicjatywy ks. Adama Żaka SJ, koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży z ramienia Episkopatu, w marcu 2014 r. przy Akademii „Ignatianum” w Krakowie powstało Centrum Ochrony Dziecka jako jednostka międzywydziałowa uczelni.

Do podstawowych zadań COD należy działalność szkoleniowa w zakresie psychologicznym, pedagogicznym i duchowym w tematyce związanej z wykorzystywaniem seksualnym małoletnich. A równocześnie opracowanie i rozwój programów prewencji i dobrych praktyk dla różnych środowisk duszpasterskich, formacyjnych i wychowawczych, aby pomóc im w tworzeniu bezpiecznych środowisk dla dzieci i młodzieży.

Oferta COD skierowana jest do różnego rodzaju instytucji edukacyjno-wychowawczych, organizacji i wspólnot religijnych, placówek duszpasterskich i formacyjnych, grup zawodowych oraz wolontariuszy. Prowadzi też systematyczne szkolenia delegatów i duszpasterzy wyznaczonych przez diecezje i zgromadzenia zakonne. Przeszkolonych przez COD zostało do tej pory ponad 6 tys. księży diecezjalnych i zakonnych, nie licząc sióstr oraz świeckich, którzy zajmują się edukacją dzieci i młodzieży.

We współpracy z Akademią „Ignatianum”, w 2016 r. COD zainicjowało studia podyplomowe z profilaktyki przemocy seksualnej wobec dzieci i młodzieży. Studia te trwają trzy semestry, a ukończyły je dotąd 73 osoby: księża, siostry zakonne i świeccy. Absolwenci studiów uzyskują wiedzę i umiejętności dotyczące rozpoznawania oznak przemocy seksualnej oraz jej przeciwdziałania. Nabywają wiedzę i umiejętności w zakresie projektowania działań pomocowych na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej lub dotkniętej przemocą oraz poznają programy profilaktyczne obejmujące tę tematykę. Nabywają też umiejętności i kompetencje dotyczące zasad, procedur i dobrych praktyk interwencyjnych, terapeutycznych i pomocowych stosowanych wobec osób dotkniętych przemocą seksualną oraz poznają zasady rozmowy z dziećmi i młodzieżą zagrożonymi lub dotkniętymi przemocą seksualną oraz ich rodzinami.

Ważnym osiągnięciem COD było przygotowanie w 2018 r. standardów ochrony dzieci i młodzieży, jak również bezpośrednia pomoc w przygotowywaniu diecezjalnych i zakonnych programów prewencyjnych, połączona z przeszkoleniem osób, które je realizują.

Ponadto COD realizuje trzy dodatkowe programy: „Bezpieczne wakacje” dla dzieci i młodzieży w trakcie wypoczynku; drugi ma na celu przygotowanie standardów ochrony przed wykorzystaniem seksualnym dla osób niepełnosprawnych; a trzeci polega na organizacji kursów e-learningowych dla liderów grup parafialnych i ponadparafialnych.

Dyrektorem COD jest o. Adam Żak SJ, jego zastępcą Ewa Kusz, a w skład Rady Naukowej wchodzą: dr hab. Józef Augustyn SJ, prof. dr hab. Bogdan de Barbaro, dr Krzysztof Biel SJ i ks. dr hab. Piotr Majer.

Delegat KEP ds. Ochrony Dzieci i Młodzieży

Na zebraniu plenarnym KEP 14 marca 2019 r. biskupi powołali Delegata Konferencji Episkopatu ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym został Prymas Polski abp. Wojciech Polak, stojący też na czele Komisji Duchowieństwa KEP.

Delegat KEP odpowiada za aspekt prawno-kanoniczny oraz organizacyjny całego systemu ochrony dzieci i młodzieży oraz pomocy osobom pokrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym w okresie małoletności w Kościele w Polsce.

14 czerwca 2019 r. biskupi polscy podjęli decyzję o utworzeniu Biura Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży w budynku Sekretariatu Episkopatu Polski w Warszawie. Zadanie utworzenia tego biura oraz pokierowania jego pracami powierzono ks. Piotrowi Studnickiemu.

Biuro stanowi zaplecze i wsparcie pracy Delegata KEP w wykonywaniu jego zadań. W miarę potrzeb służy pomocą innym podmiotom systemu, szczególnie Koordynatorowi KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży. Do zadań biura należy m.in. wspieranie działań organizacyjnych służących budowaniu systemu prewencji w Kościele w skali ogólnopolskiej, monitorowanie i ewaluacja systemu ochrony dzieci i młodzieży w Kościele w Polsce, aktualizacja baz danych na potrzeby systemu pomocy pokrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym oraz działania służące komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej związanej z odpowiedzią Kościoła w Polsce na dramat wykorzystania seksualnego małoletnich.

Biuro jest także odpowiedzialne za przygotowanie materiałów duszpasterskich na corocznie organizowany Dzień Modlitwy i Pokuty za grzech wykorzystania seksualnego w Kościele. Biuro prowadzi również oficjalną stronę Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży ochrona.episkopat.pl oraz wraz z Fundacją Świętego Józefa współprowadzi stronę zgloskrzywde.pl.

Procedury postępowania wobec oskarżonych duchownych

Na czym polega przestępstwo w świetle norm kościelnych?
Przestępstwo przeciw szóstemu przykazaniu Dekalogu dokonywane przez duchownego z osobą małoletnią – w świetle wykładni zawartej w motu proprio Franciszka „Vos estis lux mundi” – polega na: zmuszaniu kogoś, stosując przemoc lub groźbę czy też nadużycie władzy, do dokonywania lub poddawania się czynnościom seksualnym; dopuszczaniu się czynności seksualnych z osobą małoletnią lub bezradną; wytwarzaniu, prezentowaniu, przechowywaniu lub rozpowszechnianiu, także telematycznie, pornografii dziecięcej oraz rekrutowaniu lub nakłanianiu osoby małoletniej czy bezradnej do udziału w prezentacjach pornograficznych (art. 1).

Małoletni – w świetle tego dokumentu – to każda osoba poniżej 18. roku życia lub zrównana z nią zgodnie z prawem osoba bezradna, czyli każda osoba chora, z ułomnościami fizycznymi lub umysłowymi albo pozbawiona wolności osobistej, która faktycznie, nawet sporadycznie, ogranicza jej zdolność rozumienia lub chcenia, czy też w inny sposób ogranicza jej możliwość przeciwstawienia się agresji. Z małoletnimi i bezradnymi zostały zrównane osoby wykorzystywane seksualnie w ramach stosunku zależności.

Przedawnienie w świetle prawa kościelnego następuje po 20 latach od momentu ukończenia 18. roku życia przez osobę poszkodowaną. Nie jest to jednak zasada bezwzględna i Kongregacja Nauki Wiary może odstąpić od przedawnienia.

Rola delegata diecezjalnego bądź zakonnego

W diecezjach oraz w męskich zgromadzeniach zakonnych zostali wyznaczeni specjalni delegaci ds. ochrony dzieci i młodzieży. Stanowią oni system zgłoszeń dla osób, które chcą zgłosić Kościołowi krzywdę wykorzystania seksualnego w okresie małoletności, której doznali ze strony duchownego. Dane kontaktowe delegatów znajdują się na stronach diecezji i zakonów, a pełna baza znajduje się na stronie Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży: ochrona.episkopat.pl.

Przyjęcie zgłoszenia

Dokładny sposób postępowania w przypadku dokonania przez duchownego przestępstwa w zakresie wykorzystania seksualnego osoby małoletniej określa aneks nr 2 do Wytycznych KEP, a na poziomie Kościoła powszechnego „Vademecum dotyczące wybranych kwestii proceduralnych w zakresie postępowania w przypadkach nadużyć seksualnych popełnianych przez duchownych wobec małoletnich” z maja 2020 r.

Kiedy biskup (w przypadku księdza diecezjalnego) bądź przełożony zakonny (w przypadku zakonnika) otrzyma „przynajmniej prawdopodobną wiadomość o popełnieniu przez duchownego czynu przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia”, jest zobowiązany do wszczęcia wstępnego dochodzenia kanonicznego. Musi o tym zawiadomić Kongregację Nauki Wiary, także w przypadku braku rozpoczęcia postępowania.

Zgłoszenie może złożyć osoba pokrzywdzona lub jej rodzice, ale też świadek zdarzenia lub osoba, która dowiedziała się o nim z wiarygodnego źródła. Natomiast każdy duchowny ma formalny obowiązek dokonania zgłoszenia, o ile otrzyma taką wiadomość lub ma uzasadnione powody, by sądzić, że został popełniony taki czyn. Jakiekolwiek szkodzenie, represje bądź dyskryminacja z powodu złożenia zawiadomienia są zabronione. Nie należy lekceważyć doniesień medialnych (także w mediach społecznościowych) ani informacji od urzędników państwowych lub organizacji pozarządowych.

W stosunku do podejrzanego duchownego przełożony kościelny ma obowiązek „odsunięcia go od obowiązków wynikających z powierzonych urzędów, posług lub zadań celem uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa oraz zapewnienia odpowiedniej opieki psychologiczno-terapeutycznej”. Ksiądz, który jest oskarżony, nie powinien pełnić obowiązków duszpasterskich jako proboszcz parafii czy wikariusz. Do czasu wyjaśnienia przedstawianych zarzutów taki duchowny nie powinien też mieć żadnego kontaktu z dziećmi ani młodzieżą.

W ramach przyjęcia zgłoszenia delegat najpierw odbywa rozmowę z osobą zgłaszającą, podczas której m.in. zachęca ją do sporządzenia dokumentu pisemnego. Jeżeli jednak nie jest to możliwe, postępowanie wszczyna się na podstawie protokołu z odbytej rozmowy, podpisanego w miarę możliwości przez wszystkich jej uczestników.

Przesłuchanie osoby poniżej 15. roku życia jest możliwe tylko za zgodą rodziców i w obecności psychologa. Jeżeli zgłoszenie odnosi się do osoby pomiędzy 15. a 18. rokiem życia, osoba pokrzywdzona powinna być przesłuchiwana w obecności psychologa.

Zebranie dowodów

W ramach drugiego etapu postępowania przesłuchuje się podejrzanego, osoby posiadające wiedzę na temat przestępstwa, przeprowadza się wizję lokalną oraz podejmuje się inne niezbędne czynności.

Zadania Kongregacji

Po zapoznaniu się z aktami, KNW ma różne możliwości działania: może sprawę umorzyć; może zwrócić się o gruntowniejsze przeprowadzenie dochodzenia wstępnego; może nałożyć środki dyscyplinarne niemające charakteru karnego; może nałożyć środki karne lub pokutę bądź też udzielić upomnienia lub nagany; może wszcząć proces karny; może wskazać inne drogi pasterskiej troski. O podjętej decyzji powiadamia się ordynariusza wraz ze stosownymi wskazówkami co do jej wykonania (Vademecum, 76).

Zazwyczaj Kongregacja, jeśli nie dokona natychmiastowego wydalenia ze stanu duchownego, zleca przeprowadzenie sądowego procesu karnego lub pozasądowego procesu karnego, zwanego czasem procesem administracyjnym. Procesy te mogą odbywać się przed trybunałem Kongregacji lub mogą zostać powierzone niższej instancji, tj. ordynariuszowi oskarżonego lub innej wskazanej przez KNW instancji. Po zakończeniu wstępnego dochodzenia kanonicznego przełożony kościelny przekazuje zebrane materiały do Kongregacji Nauki Wiary. Dalsze postępowanie toczy się pod kontrolą Stolicy Apostolskiej.

Proces karny w diecezji

Sąd biskupi (jeśli sprawy nie podejmuje trybunał Kongregacji) prowadzi sprawę zgodnie z kościelnym prawem procesowym dotyczącym procesu karnego. Oskarżycielem jest promotor sprawiedliwości, a oskarżony ma prawo do adwokata. Należy przesłuchać zarówno świadków, jak i oskarżonego. Można powołać także biegłego, psychologa, seksuologa lub psychiatrę. Skład sędziowski liczy przynajmniej trzech sędziów. Kiedy zapada wyrok w pierwszej instancji, zarówno oskarżony, jak i rzecznik sprawiedliwości może odwołać się w drugiej instancji do Najwyższego Trybunału Kongregacji Nauki Wiary. Kary podlegają zatwierdzeniu przez Kongregację Nauki Wiary.

Kiedy ordynariusz nie posiada własnego sądu (tak jest w np. przypadku zgromadzeń zakonnych), Kongregacja może nakazać, aby została przeprowadzona pozasądowa procedura karno-administracyjna. Wówczas ordynariusz powołuje swego delegata, notariusza i dwóch asesorów.

Kary kanoniczne i świeckie

Jeśli chodzi o kary kanoniczne, to najpoważniejszą z nich jest wydalenie ze stanu duchownego. Może to być także kara zawieszenia w posłudze kapłańskiej na określony okres lub ograniczenie posługi do niektórych tylko czynności, zakaz kontaktów z dziećmi i młodzieżą, nakaz przebywania w określonym miejscu bądź nakaz prowadzenia pokuty w miejscu odosobnienia. Kary wydalenia ze stanu duchownego stosowane były w latach 1990-2018 wobec 25 proc. skazanych.

Duchowny, który dokonał przestępstwa (z osobą poniżej 15. roku życia) – jako obywatel – karany jest ponadto przez świecki wymiar sprawiedliwości. Jeśli chodzi o kary wymierzane przez sądy świeckie, to w latach 2000-2019 duchowni w większości przypadków (59 proc.) skazywani byli na karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem, a w 41 proc. przypadków była to kara bezwzględnego pozbawienia wolności.

Kuratorzy

Słabym punktem istniejącego w polskim Kościele systemu ochrony małoletnich jest praca ze sprawcami wykorzystania seksualnego. Zaledwie 25 proc. sprawców po udowodnieniu im winy jest wydalanych ze stanu kapłańskiego. Zdarzają się takie sytuacje, że przestępca – po okresie odbycia kilkuletniej kary więzienia – z powrotem wraca do posługi kapłańskiej. I choć powierzone mu zadania np. w domu opieki nie zakładają kontaktu z dziećmi i młodzieżą, to jako człowiek wolny, a naznaczony trwałą patologią seksualną, może łatwo znaleźć okazję do recydywy. W odpowiedzi na te potrzeby, na wniosek Delegata i Koordynatora KEP, zostali mianowani kuratorzy w diecezjach i zakonach.

Do zadań kuratora należy: ustalenie w porozumieniu z przełożonym i w oparciu o profesjonalne kryteria planu bezpieczeństwa dla duchownego oskarżonego o wykorzystanie seksualne oraz skazanego za takie przestępstwa; towarzyszenie duchownemu od momentu wniesienia oskarżenia aż do zakończenia procesu oraz po ewentualnym wyroku skazującym, tak by oskarżony/skazany zrozumiał i zachowywał nałożone na niego ograniczenia, a po procesie i skazaniu zmienił sposób życia tak, by już nigdy nikogo nie skrzywdził.

O. Adam Żak proponuje ponadto wdrożenie ogólnopolskiego systemu monitoringu, podobnego do tych, jakie funkcjonują w niektórych krajach. Będą się tam znajdować informacje o dotychczas zgłoszonych przypadkach. Umożliwi to dokładne śledzenie, na jakim etapie jest proces, jakie kary zostały nałożone, kiedy ewentualnie uległy one zakończeniu i w jaki sposób sprawca przestępstwa podlega dalszej kontroli.

Odszkodowania?

W debacie publicznej poruszana jest często sprawa odszkodowań dla ofiar. Kościół w tej sferze postępuje zgodnie z polskim prawem, które obowiązek wypłaty odszkodowania zasadniczo nakłada na sprawców. Ale ostatnio następuje zmiana tendencji. Przykładem było zasądzenie 1 mln zł odszkodowania dla jednej z ofiar kapłana należącego do zgromadzenia chrystusowców. Ostateczny wyrok w tej sprawie – potwierdzający słuszność odszkodowania ze strony zgromadzenia – wydał Sąd Najwyższy 31 marca 2020 r. W świetle tej interpretacji możliwe jest pociągnięcie do odpowiedzialności odszkodowawczej kościelnej osoby prawnej (np. diecezji) za szkodę wyrządzoną wykorzystaniem seksualnym przez księdza, nawet jeżeli nastąpiło to „przy okazji”, a nie „w ramach” realizacji misji kanonicznej, czyli nauczania religii lub sprawowania sakramentów.

Z kolei 7 lutego 2020 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy skazał archidiecezję wrocławską i diecezję bydgoską na wypłatę 300 tys. zł ofierze byłego księdza Pawła K. Obie diecezje złożyły apelacje do Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, który je oddalił wyrokiem z 3 grudnia 2020 r.

Odpowiedzialność wyższych przełożonych kościelnych

W czerwcu 2016 r. Franciszek w motu proprio „Come una madre amorevole” przewidział karanie biskupów i przełożonych zakonnych w sytuacjach, kiedy udowodni się im ukrywanie sprawców. Szczegółowe procedury zostały zdefiniowane w motu proprio „Vos estis lux mundi” (VELM), obowiązującym od 1 czerwca 2019 r.

Zgodnie z tym prawem każda osoba duchowna oraz konsekrowana, która posiada wiarygodną informację o możliwości popełnienia takich zaniedbań przez biskupa, jest zobowiązana do zgłoszenia tego jego metropolicie albo Stolicy Apostolskiej bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawiciela papieskiego. Zgłoszenia może także dokonać osoba świecka.

Metropolita, do którego skierowano zawiadomienie, prosi właściwą dykasterię o powierzenie mu zadania rozpoczęcia dochodzenia. Właściwymi dykasteriami do rozpatrywania kwestii dotyczących biskupów i wyższych przełożonych zakonnych są: Kongregacja Nauki Wiary, Kongregacja ds. Biskupów, Kongregacja ds. Życia Konsekrowanego, Kongregacja ds. Duchowieństwa bądź Kongregacja Ewangelizacji Narodów. Informowany jest również Sekretariat Stanu. W przypadku jeśli osobą oskarżaną jest metropolita, dochodzenie prowadzi najstarszy nominacją biskup jednej z diecezji sufraganalnych bądź inna osoba wskazana przez Stolicę Apostolską.

Dykasteria watykańska najpóźniej w ciągu 30 dni od otrzymania pierwszego zawiadomienia ma dostarczyć metropolicie stosowne instrukcje dotyczące trybu postępowania w konkretnym przypadku. Może też powierzyć dochodzenie osobie innej niż metropolita. Co 30 dni metropolita przesyła dykasterii kompetentnej raport o postępie dochodzenia. Dochodzenia powinny być zakończone w terminie 90 dni lub w terminie wskazanym w instrukcjach dykasterii Stolicy Apostolskiej. Po zakończeniu dochodzenia metropolita przesyła dokumenty do dykasterii właściwej wraz ze swoim votum, czyli rodzajem własnej opinii. Jego uprawnienia ustają wraz z zakończeniem dochodzenia. Metropolita informuje o wyniku dochodzenia osobę, która twierdzi, że została poszkodowana, lub jej prawnych przedstawicieli.

Wyrok skazujący bądź uniewinniający w każdej takiej sprawie należy do Stolicy Apostolskiej.

Z dostępnych informacji wiadomo, że pierwsze postępowanie kanoniczne wobec polskiego biskupa po opublikowaniu „Vos estis lux mundi” zostało wszczęte wobec Jana Szkodonia, biskupa pomocniczego archidiecezji krakowskiej. Poinformowała o tym Nuncjatura Apostolska w komunikacie z 12 lutego 2020 r. Kobieta zarzuciła biskupowi, że molestował ją seksualnie jako 15-letnią dziewczynę przed ok. 20 laty.

– Nie wiemy o wszystkich zgłoszeniach czy postępowaniach prowadzonych zgodnie z VELM – informuje ks. Piotr Studnicki. Przez sekretariat Prymasa i Biuro Delegata KEP zostało przekazanych do Stolicy Apostolskiej osiem spraw. Ponadto Ksiądz Prymas po filmie braci Sekielskich zgłosił sprawę biskupa kaliskiego. Kongregacja ds. Biskupów 26 maja 2020 r. upoważniła abp. Stanisława Gądeckiego jako metropolitę poznańskiego do przeprowadzenia dochodzenia wstępnego w sprawie zasygnalizowanych zaniedbań biskupa kaliskiego na szkodę osób małoletnich. Dochodzenie wstępne zostało zakończone 12 lipca, a jego wyniki przekazane do Stolicy Apostolskiej. 17 października papież Franciszek przyjął rezygnację biskupa kaliskiego Edwarda Janiaka, a władzę w diecezji jako administrator sede vacante (do czasu mianowania biskupa diecezjalnego) sprawował metropolita łódzki abp Grzegorz Ryś. 25 stycznia 2021 r. nowym biskupem kaliskim został bp Damian Bryl.

26 sierpnia 2020 r. abp Wiktor Skworc (obecny metropolita katowicki, biskup tarnowski w latach 1998–2011) – który został przez ks. Tadeusza Isakowicza- Zaleskiego oskarżony o przeniesienie za granicę podlegającego mu księdza pedofila Stanisława P. – zwrócił się do abp. Marka Jędraszewskiego jako metropolity krakowskiego, aby przekazał Kongregacji ds. Biskupów prośbę o przebadanie i wyjaśnienie tej sprawy.

9 października 2020 r. Biuro Prasowe Archidiecezji Krakowskiej poinformowało, że zakończył się diecezjalny etap dochodzenia w kwestii zaniedbań bp. Tadeusza Rakoczego w prowadzeniu spraw o nadużycia seksualne nieletnich. Dokumenty zostały przekazane do Stolicy Apostolskiej. Jak informuje Biuro Prasowe Archidiecezji Krakowskiej, w następstwie formalnych zgłoszeń Stolica Apostolska w oparciu o motu proprio Ojca Świętego Franciszka „Vos estis lux mundi” (art. 10 §1) upoważniła arcybiskupa metropolitę krakowskiego do „przeprowadzenia dochodzeń w sprawie zasygnalizowanych zaniedbań biskupa Tadeusza Rakoczego w prowadzeniu spraw o nadużycia seksualne na szkodę osób małoletnich ze strony dwóch duchownych diecezji bielsko-żywieckiej”. „Etap diecezjalny dochodzeń został zakończony” – głosi komunikat. Zebrane dokumenty zostały przekazane przez Nuncjaturę Apostolską do Watykanu.

„W następstwie formalnych zgłoszeń, Stolica Apostolska, w oparciu o motu proprio Ojca Świętego Franciszka Vos estis lux mundi (art. 10 §1), upoważniła arcybiskupa metropolitę łódzkiego do przeprowadzenia dochodzeń w sprawie zasygnalizowanych zaniedbań biskupa Andrzeja Dziuby w prowadzeniu spraw o nadużycia seksualne na szkodę osób małoletnich ze strony niektórych duchownych diecezji łowickiej” – czytamy w komunikacie kurii metropolii łódzkiej opublikowanym 23 października 2020 r.

4 listopada 2020 r. Nuncjatura Apostolska poinformowała, że zakończony został diecezjalny etap dochodzenia w sprawie zarzutów stawianych abp. Sławojowi Leszkowi Głódziowi. Do jego przeprowadzenia został upoważniony metropolita warszawski kard. Kazimierz Nycz, a dotyczyło ono „zasygnalizowanych zaniedbań arcybiskupa w prowadzeniu spraw o nadużycia seksualne na szkodę osób małoletnich ze strony niektórych duchownych archidiecezji gdańskiej”. Dalsze postępowanie toczy się w Stolicy Apostolskiej.

6 listopada 2020 r. Nuncjatura Apostolska wydała oświadczenie, iż były metropolita wrocławski kard. Henryk Gulbinowicz został pozbawiony przez Stolicę Apostolską prawa używania insygniów biskupich oraz przywileju pochówku w katedrze. Kard. Gulbinowicz zmarł 10 dni później, 16 listopada 2020 r. we Wrocławiu.

Wiadomo, że toczą się także postepowania dotyczące kilku innych biskupów, m. in. abp. Andrzeja Dzięgi, metropolity szczecińsko-kamieńskiego.

Pomoc ofiarom seksualnego wykorzystania

Już na etapie przyjęcia zgłoszenia od osoby poszkodowanej lub jej rodziny władza kościelna ma obowiązek objęcia ich pomocą. Aneks nr 1 do Wytycznych KEP stwierdza, że „troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła, odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży”. Zatem biskupi lub przełożeni prowincji zakonnych są zobowiązani do udzielenia pomocy duchowej, medycznej, terapeutycznej i psychologicznej ofierze, a w razie potrzeby także konsultacji prawnej. Proponując pomoc psychologiczną, przełożony kościelny może korzystać ze specjalistów także spoza struktur związanych z Kościołem oraz powinien pokryć koszty.

Duszpasterze poszkodowanych

Zdecydowana większość diecezji i męskich zgromadzeń zakonnych posiada duszpasterza do pomocy osobom pokrzywdzonym. Ich dane kontaktowe znajdują się na stronach diecezji i zakonów, a ich pełna baza jest dostępna na stronie ochrona.episkopat.pl. Do zadań duszpasterzy należy przede wszystkim: pomoc duchowo-duszpasterska osobom zranionym i ich rodzinom, pomoc duszpasterska wspólnocie, w której dokonało się przestępstwo, animacja inicjatyw modlitewnych w tej intencji i pomoc w zorganizowaniu inicjatyw w Dniu Modlitwy i Pokuty za grzechy wykorzystania seksualnego w Kościele, który odbywa się w pierwszy piątek Wielkiego Postu.

Fundacja Świętego Józefa

9 października 2019 r. Konferencja Episkopatu Polski przyjęła statut Fundacji Świętego Józefa, której misją jest ochrona dzieci i młodzieży we wspólnocie Kościoła oraz budowanie efektywnych struktur pomocy wspierających uzdrowienie osób zranionych i zapobieganie kolejnym przestępstwom wykorzystania seksualnego.

Fundacja została zarejestrowana i rozpoczęła działalność w styczniu 2020 r. Przewodniczącym rady fundacji jest abp Wojciech Polak, a w jej skład wchodzą: bp Artur Miziński, ks. Adam Żak SJ, ks. prof. Piotr Majer, mec. Marcin Erenc, dr hab. Małgorzata Skórzewska-Amberg. Członkami zarządu są Marta Titaniec i ks. Grzegorz Strzelczyk.

Formy pomocy określa statut FSJ, który przewiduje pomoc terapeutyczną, prawną i edukacyjną. Według statutu jest to „organizowanie, prowadzenie i finansowanie pomocy terapeutycznej, edukacyjnej, psychologicznej, oświatowej, prawnej i stypendialnej osobom skrzywdzonym wykorzystaniem seksualnym jako osoby małoletnie, w stanie niepełnosprawności lub bezradności”.

Zgodnie z prawem kościelnym za bezpośrednią pomoc osobom pokrzywdzonym odpowiedzialni są przełożeni kościelni. Fundacja z zasady nie wyręcza biskupów i przełożonych zakonnych z tych zadań, ale wspiera ich w sytuacjach przedłużającej się terapii psychologicznej oraz gdy trudno ustalić kompetencje bądź też gdy kontakt osoby pokrzywdzonej z diecezją jest utrudniony. Na dzisiaj bezpośrednią pomoc terapeutyczną FSJ świadczy 13 osobom.

– Często jest tak, że osoby zgłaszają się do nas same, poprzez e-maila albo kontakt telefoniczny. Czasami inicjatywa wychodzi od fundacji, gdy dostajemy sygnał o potrzebie wsparcia – deklaruje Marta Titaniec.

Na poziomie lokalnym działają koordynatorzy FSJ, mianowani przez biskupów w każdej diecezji. Zadaniem koordynatora jest pomoc w diagnozowaniu potrzeb diecezji i ustaleniu pomocy, jakiej może udzielić fundacja, czy to bezpośrednio pokrzywdzonym, czy to w zakresie rozwoju systemu zapobiegania krzywdzie.

Fundator (czyli Konferencja Episkopatu Polski) pragnie włączyć do współpracy z fundacją także zakony. Projekt porozumienia o współpracy z zakonami męskimi został już zatwierdzony przez stronę zakonną. Wejdzie w życie po zatwierdzeniu przez Fundatora, prawdopodobnie na wiosnę 2021. Jeśli chodzi o zakony żeńskie, trwają rozmowy nad wypracowaniem form współpracy.

Na początku 2020 r. składki na FSJ zostały wpłacone solidarnie przez diecezje. Dzięki temu został zebrany fundusz założycielski. Zgodnie z uchwałą KEP składki naliczane według tych samych kryteriów mają być wpłacane przez diecezje na rzecz fundacji w systemie rocznym. Każdy z biskupów wpłaca 2 tys. zł rocznie, a prezbiter – 150 zł. Fundacja dysponuje budżetem w wysokości ok. 3 mln zł rocznie.

Episkopat na posiedzeniu w sierpniu 2020 r. rekomendował współfinansowanie Centrum Ochrony Dziecka przez FSJ, zarówno w wymiarze administracyjnym, jak i projektowym.

Ponadto FSJ finansuje projekty z trzech obszarów:
• dofinansowanie profesjonalnego wsparcia osób pracujących z osobami pokrzywdzonymi (studia w zakresie seksuologii klinicznej, psychotraumatologii praktycznej, profilaktyki przemocy seksualnej wobec dzieci i młodzieży) czy przygotowanie kursów e-learningowych przez COD;

• dofinansowanie systemu pomocy osobom pokrzywdzonym w terenie, np. utworzenie Regionalnego Punktu Konsultacyjnego dla Osób Zranionych w Kościele w Poznaniu, wsparcie pierwszej w Polsce grupy wsparcia dla osób zranionych przemocą seksualną w Kościele w Warszawie prowadzoną przez Inicjatywę „Zranieni w Kościele”, przygotowanie systemu prewencji wykorzystywania seksualnego osób z niepełnosprawnością przez COD;

• wsparcie indywidualnych terapii osób pokrzywdzonych wykorzystaniem seksualnym w Kościele. Finansowanie dotyczy przypadków luk prawnych i trudności w ustaleniu osoby prawnej odpowiedzialnej dzisiaj za udzielenie pomocy (np. popełnienie przestępstwa miało miejsce w nieistniejącej dzisiaj diecezji bądź w sytuacji gdy sprawca działał w jednej diecezji, a po podziale administracyjnym jest inkardynowany w innej).
Kolejnym kryterium wsparcia indywidualnej terapii jest terapia długotrwała (np. pomimo udzielonego dotychczas wsparcia, osoba musi ponownie wrócić do terapii lub ją kontynuować). Ponadto fundacja wspiera terapię na wniosek osób indywidualnych, które z różnych względów mają trudności w kontaktach z diecezjami.

W sumie wydatki na projekty wyniosły na koniec 2020 r. ok. 700 tys. zł.

Kilka miesięcy istnienia fundacji pozwoliły na zorientowanie się w specyfice i formach udzielanej pomocy. Doświadczenia te pozwoliły na przygotowanie Regulaminu grantowego, który będzie obowiązywał w roku 2021. Przewiduje on – oprócz stałego finansowania COD – sześć typów grantów:

1. granty dla osób pokrzywdzonych (pomoc w pokryciu kosztów terapii, pomoc prawna, edukacyjna lub stypendialna), pomoc w pokryciu kosztów terapii osób z najbliższego otoczenia pokrzywdzonego, w szczególności członków jego rodziny;
2. granty na wsparcie osób pracujących bezpośrednio z pokrzywdzonymi i na ich rzecz;
3. granty na wsparcie działań delegatów, koordynatorów, duszpasterzy osób pokrzywdzonych i kuratorów;
4. granty na wsparcie działań prewencyjnych w Kościołach lokalnych;
5. granty na wsparcie systemu pomocy pokrzywdzonym w Kościołach lokalnych;
6. granty na wsparcie badań naukowych z zakresu ochrony dzieci i młodzieży w Kościele oraz pomocy pokrzywdzonym.

Inicjatywa „ Zranieni w Kościele”

Inicjatywa „Zranieni w Kościele” to telefon zaufania i katolickie środowisko wsparcia dla osób dotkniętych przemocą seksualną w Kościele. Kontakt telefoniczny przeznaczony jest przede wszystkim dla osób, które same doświadczyły wykorzystywania seksualnego, oraz ich najbliższych. Otwarty jest również na wszystkich, dla których te grzechy ludzi Kościoła stały się zgorszeniem i przyczyną utraty zaufania do całej wspólnoty wiary. Inicjatywę, która zainaugurowała działalność 7 marca 2019 r., tworzą środowiska katolików świeckich zatroskanych o bliźnich skrzywdzonych przez przedstawicieli Kościoła: Fundacja Pomocy Psychologicznej Pracownia Dialogu, Klub Inteligencji Katolickiej w Warszawie i Laboratorium „Więzi”. „Działamy na własną odpowiedzialność, ale w porozumieniu z biskupami obu diecezji warszawskich oraz z innymi pasterzami Kościoła” – deklaruje Zbigniew Nosowski – rzecznik Inicjatywy.

Dyżury telefoniczne pełnione są regularnie w każdy wtorek w godzinach 19.00 -22.00 przez odpowiednio przygotowane osoby. Rozmowy prowadzone są anonimowo, bezpłatnie, cierpliwie i dyskretnie.

Telefon 0 800 280 900 przeznaczony jest dla osób dorosłych. Więcej informacji na stronie https://zranieni.info

Profilaktyka na etapie formacji kapłańskiej

Ważnym filarem budowanego systemu jest odpowiednia formacja kandydatów do kapłaństwa. Trzeci aneks Wytycznych KEP przypomina, że w formacji do kapłaństwa „nie może zabraknąć właściwego traktowania i przeżywania sfery seksualnej oraz umiejętnego przygotowania do życia w czystości i celibacie”. Dokument wskazuje, że „droga do rozeznania ewentualnych trudności w sferze seksualnej powinna rozpoczynać się już w momencie przyjmowania do seminarium lub zakonu”. Zgłaszający się powinien przejść badania psychologiczne, pogłębiony wywiad oraz test, które pozwolą jego formatorom zorientować się co do poziomu dojrzałości seksualnej oraz występowania ewentualnych zaburzeń. Dokument stwierdza, że do seminarium duchownego lub instytutu zakonnego nie należy przyjmować kandydatów, u których stwierdzono „występowanie zaburzeń w sferze seksualnej, w tym głęboko zakorzenionej orientacji homoseksualnej”.

Zakłada się, że na etapie formacji kapłańskiej przedmiotem wykładów i konferencji powinna być także tematyka związana z „kształtowaniem dojrzałej seksualności”. Zasady te wprowadza w życie przyjęty przez KEP w październiku 2019 r. dokument „Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”. Stanowi on, że „w procesie przyjmowania kandydata do seminarium lub instytutu życia konsekrowanego konieczne jest wstępne rozeznanie jego dojrzałości psychoseksualnej oraz ewentualnych trudności czy zaburzeń w tej materii”. Natomiast „w przypadkach stwierdzenia występowania zaburzeń w sferze psychoseksualnej kandydata nie należy go przyjmować”. Nie mogą być także przyjęci do seminarium „ci, którzy są aktywni homoseksualnie, mają utrwalone tendencje homoseksualne lub wspierają tak zwaną kulturę gejowską”.

Programy prewencji w diecezjach i zakonach

Kolejnym filarem kościelnego systemu ochrony są programy prewencji wdrażane w diecezjach i zgromadzeniach zakonnych. Ich celem jest przygotowanie personelu, który prowadzi pracę z dziećmi i młodzieżą na terenie kościelnych placówek, tak aby był on wyczulony na zagrożenia w tej sferze oraz potrafił właściwie reagować.

Pierwszy dokument nt. prewencji polski Episkopat ogłosił w 2014 r. pod tytułem: „Prewencja nadużyć seksualnych wobec dzieci i młodzieży i osób niepełnosprawnych w pracy duszpasterskiej i wychowawczej Kościoła w Polsce”. Czytamy w nim, że „prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i z młodzieżą”.

Na zebraniu Rady Biskupów Diecezjalnych na Jasnej Górze 25 sierpnia 2018 r. postanowiono, że w każdej diecezji zostanie opracowany i wdrożony program prewencji. W ślad za tym, w każdej z nich utworzony został zespół ds. prewencji, a od jesieni 2018 r. Centrum Ochrony Dziecka rozpoczęło szkolenia ich członków. Objęły one przedstawicieli wydziałów katechetycznych w kurii, duszpasterstw ogólnych, rodzin, młodzieży, wspólnot i ruchów oraz katolickich szkół i Caritas.

W 40 diecezjach zostały już przygotowane i przyjęte programy prewencji, a w 4 pozostałych prace nad nimi są na ukończeniu. Podobne dokumenty zostały przygotowane i przyjęte w większości zgromadzeń zakonnych. Także w wielu żeńskich zgromadzeniach zostały wyznaczone siostry odpowiedziane za prewencję.

Kościół modli się i przeprasza

Po raz pierwszy polscy biskupi przeprosili publicznie za dokonywane w Kościele grzechy wykorzystywania małoletnich w 2013 r. „Przepraszamy za tych duchownych, którzy skrzywdzili dzieci. Robimy wszystko, co w naszej mocy, by w przyszłości takie sytuacje się nie powtórzyły. Skrzywdzonym dzieciom i młodzieży niesiemy i będziemy nieść nadal pomoc duszpasterską i terapeutyczną. Z całą mocą podkreślamy – nie ma żadnej tolerancji dla pedofilii” – napisali w stanowisku Konferencji Episkopatu Polski w sprawie ochrony dzieci i młodzieży z 13 października 2013 r.

20 czerwca 2014 r. w jezuickiej bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa w Krakowie odbyła się pierwsza liturgia pokutna za grzechy wykorzystywania seksualnego w Kościele w Polsce. Uczestniczyli w niej m.in. Prymas Polski abp Wojciech Polak, Nuncjusz Apostolski w Polsce abp Celestino Migliore, metropolita krakowski kard. Stanisław Dziwisz oraz bp Piotr Libera. W trakcie liturgii zgromadzeni wyrażali prośbę: „Zawstydzeni i skruszeni prosimy o przebaczenie. Prosimy Boga i prosimy ludzi skrzywdzonych przez kapłanów!”.

30 czerwca 2015 r. papież Franciszek skierował apel do konferencji biskupich o ustanowienie dorocznego Dnia Modlitwy i Pokuty za grzechy wykorzystania seksualnego małoletnich przez duchownych. Konferencja Episkopatu Polski jesienią 2016 r. podjęła decyzję o organizacji Dnia we wszystkich polskich diecezjach, corocznie w pierwszy piątek Wielkiego Postu.

Dokumentem dużej rangi było ogłoszone 19 listopada 2018 r. „Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie wykorzystywania seksualnego osób małoletnich przez niektórych duchownych”. Pasterze Kościoła w Polsce po raz kolejny przepraszali w nim „Boga, ofiary wykorzystania, ich rodziny i wspólnotę Kościoła za wszystkie krzywdy wyrządzone dzieciom i ludziom młodym oraz ich bliskim”. Prosili też o „światło, siłę i odwagę, by stanowczo zwalczać zepsucie moralne i duchowe, które jest zasadniczym źródłem wykorzystania seksualnego małoletnich”. Błagali też Boga „by dał skuteczność naszym wysiłkom tworzenia w Kościele środowiska otwartego i przyjaznego dzieciom i młodzieży”.

W ramach przygotowania na Dzień Modlitwy i Pokuty za grzech wykorzystania seksualnego w 2020 r. Biuro Delegata KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży opracowało materiały duszpasterskie pt. „Modlitwa zranionego Kościoła”, które zostały przekazane do wszystkich biskupów diecezjalnych z prośbą o rozesłanie ich do wszystkich parafii w Polsce. Modlitwy pokutne były sprawowane we wszystkich diecezjach oraz w wielu zgromadzeniach zakonnych.

Na jakim etapie jesteśmy?

– Wydaje się, że najważniejsze elementy systemu już istnieją. Na poziomie lokalnym działają już delegaci, duszpasterze, koordynatorzy Fundacji Świętego Józefa, istnieją zasady prewencji, przygotowywani są kuratorzy. Na poziomie ogólnopolskim działają Delegat oraz Koordynator Episkopatu, wspierani przez Biuro Delegata KEP oraz Fundację Świętego Józefa. Instytucją pracującą nad prewencją oraz zapewniającą od lat profesjonalizowanie osób w systemie jest Centrum Ochrony Dziecka. Działają też takie inicjatywy jak telefon zaufania i środowisko wsparcia „Zranieni w Kościele” czy Regionalny Punkt Konsultacyjny w Poznaniu, które mają za zadanie udzielić kompetentnej informacji i pomóc osobom poszkodowanym w dokonaniu zgłoszenia – wyjaśnia ks. Studnicki.

– Musimy teraz zrobić wszystko, co możliwe, aby wyrównać standardy pomocy pokrzywdzonym i ochrony małoletnich we wszystkich diecezjach i zgromadzeniach zakonnych. Chodzi o to, by wszyscy, którzy zgłaszają krzywdę, zostali przyjęci ze współczuciem i aby została zagwarantowana im adekwatna pomoc. Innymi słowy, pracujemy nad tym, aby tworzony przez Kościół w Polsce system działał jak najbardziej profesjonalnie – dodaje.

Nic jednak nie wskazuje na to, by Polska miała odbiegać od schematu, jaki w odniesieniu do patologii wykorzystywania seksualnego małoletnich przez duchownych widoczny był w innych krajach. Doświadczenie pokazuje, że po pierwszych ujawnionych przypadkach skala zgłoszeń wykorzystywania seksualnego dość lawinowo narastała, aż do czasu wypracowania skutecznych środków zaradczych.

Zdaniem o. Żaka proces oczyszczenia w ramach Kościoła ma różne fazy i nie przebiega w sposób linearny. Najpierw jest to „faza negacji”, gdzie po prostu wypiera się te fakty. Drugą fazą jest „bagatelizowanie problemu”. Spotykamy wtedy wypowiedzi typu: „Gdzie indziej jest gorzej, nie wyglądamy aż tak źle na tle społeczeństwa”. Jest to typ negacji nie zaprzeczającej rzeczywistości, ale banalizującej i relatywizującej istnienie problemu na terenie kościelnym. Następną fazą jest „faza bezradności”. Owszem, zdajemy sobie sprawę, że problem istnieje, ale nie wiemy, co zrobić, jak się z nim zmierzyć, brakuje nam wiedzy, doświadczenia i fachowców. Wreszcie następuje „faza przyjęcia odpowiedzialności”. Dopiero wtedy pojawia się konsekwentne działanie mające na celu ochronę dzieci i młodzieży. Wiąże się to ze stworzeniem jasnych, prawnych form działania, a równocześnie z tworzeniem bezpiecznych środowisk dla dzieci – poprzez rozwój programów prewencji.

Gdzie na tej drodze jesteśmy jako Kościół w Polsce? Zdaniem Koordynatora KEP ds. ochrony dzieci i młodzieży jesteśmy Kościołem „różnych prędkości”. – Owszem, wyszliśmy już z fazy negacji, nikt istnienia problemu nie neguje, jesteśmy gdzieś pomiędzy fazą bezradności a fazą odpowiedzialności – konkluduje o. Żak. Wyjaśnia ponadto, że nie ma szans na wykorzenienie przestępstw w zakresie wykorzystywania seksualnego przez duchownych bez gruntownej zmiany świadomości w Kościele. Chodzi o przejście od mentalności korporacyjnej, gdzie chronimy „swoich” i dbamy o dobry wizerunek instytucji, na rzecz myślenia ewangelicznego, w którym wyzwolenie niesie prawda, a działalność wspólnoty koncentruje się wokół najsłabszych i poszkodowanych. O potrzebie zmiany mentalności w Kościele wyraźnie była mowa, na zwołanym przez papieża Franciszka „watykańskim szczycie” jaki odbył się w lutym 2019 r.

Jednym ze słabych punktów systemu ochrony osób małoletnich Kościoła w Polsce jest niski udział osób świeckich. Optymalnym rozwiązaniem byłoby, gdyby każdemu diecezjalnemu delegatowi towarzyszył zespół świeckich, kompetentnych w zakresie pomocy terapeutycznej i towarzyszenia osobom zranionym. A celem tego ostatniego winna być stopniowa, choć czasem wymagająca lat, reintegracja danej osoby we wspólnocie Kościoła. W tym zakresie pomoc mogłyby okazać różne wspólnoty i ruchy apostolskie, które troskę o osoby zranione w Kościele mogłyby włączyć do swych celów działania.

Potrzeba narodowej strategii

Pilnym zadaniem jest stworzenie w Polsce narodowej strategii w zakresie prewencji wobec przemocy seksualnej kierowanej przeciw dzieciom. Apelował o to m.in. poprzedni Rzecznik Praw Dziecka, Marek Michalak.

Obecnie Kościół katolicki jest największą organizacją globalną, która realizuje politykę ochrony małoletnich przed wykorzystywaniem seksualnym. Biorąc pod uwagę przepisy polskiego prawa i potrzebę przeciwdziałania pedofilii, zasady wypracowane przez Konferencję Episkopatu Polski mogłyby stanowić wzorzec dla tych instytucji, które zajmują się opieką nad dziećmi i młodzieżą. Nie ma innych instytucji posiadających tak kompleksowe normy wewnętrzne dotyczące procedur ochrony małoletnich oraz szkoleń w tym zakresie.

Nową jakość może oznaczać powołanie Państwowej Komisji ds. wyjaśniania przypadków pedofilii. Jej szef Błażej Kmieciak zapowiada współpracę z organizacjami pozarządowymi oraz instytucjami kościelnymi.

PRZYPISY:
1. Annuarium Statisticum Ecclesiae 1989, Secrataria Status, Watykan, s. 126.
2. W. Zdaniewicz, Instytutu życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, w: L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Kościół katolicki w Polsce 1918-1990. Rocznik statystyczny, GUS i ZSR, Warszawa 1991, s. 154-155