Jak wyglądało życie religijne podczas Powstania Warszawskiego?

„Życie religijne podczas Powstania Warszawskiego” – Marceliny Koprowskiej to pierwsza synteza, poświęcona religijności i duchowości żołnierzy i ludności cywilnej, nie tylko katolików, ale także innych grup wyznaniowych. Publikacja ukazała się w serii wydawniczej Młodzi Historycy Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej. Premiera odbędzie się 27 lipca w Warszawie.

Jest to praca pionierska, i jak zauważył jeden z recenzentów, zaskakuje fakt, że dopiero teraz „powstała książka, która w całościowy sposób ujmuje religijność i duchowość żołnierzy oraz cywilów podczas Powstania Warszawskiego”.

Źródła, z których korzystała badaczka, to pamiętniki, dzienniki, wywiady, archiwa parafialne, dokumenty, audycje radiowe, zasoby archiwalne Biblioteki Narodowej, Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, Archiwum Historii Mówionej Powstania Warszawskiego, a także wspomnienia, 200 publikowanych pozycji, itd. Ogrom materiałów był poważnym problemem dla badacza, temat mógłby być opracowany przez spory zespół historyków.

Książka składa się z kilku części – omawia struktury religijne – katolickie i innych wyznań w czasie Powstania, funkcjonowanie parafii warszawskich; praktyki religijne; religijność pozaliturgiczną; prezentuje sylwetki osób, zaangażowanych religijnie – księży, zakonnic, świeckich, niewierzących, związanych z żadnym wyznaniem.

Jaki obraz wyłania się ze studium o życiu religijnym w Powstaniu? – W zdecydowanej większości wspomnień – ok. 70-80 proc. pojawiają się wzmianki o praktykach religijnych. W niezbyt gorliwym religijnie mieście, jakim była przedwojenna Warszawa, praktyki religijne wzrosły. Dało się to odczuć od początku okupacji, wówczas ustawiano w podwórkach kamienic kapliczki, przy których się modlono. Częstsze były spowiedzi, zwłaszcza w lipcu ’44 ustawiały się długie kolejki do konfesjonałów. Prawdopodobnie byli wśród penitentów młodzi ludzie, którzy wiedzieli o planach powstania.

Wobec faktu, że Powstanie było sytuacją nadzwyczajną, Eucharystie były sprawowana nie tylko w świątyniach, zgodnie z nakazem ówczesnego Kodeksu Prawa Kanonicznego – w 90 proc. była sprawowana poza murami kościołów. Autorka zlokalizowała 363 punktów sprawowania Mszy św., m.in. w tak oryginalnych miejscach jak bar Satyr, Browar Halberbuscha, kino Palladium. W szpitalach, salach koncertowych, na podwórkach, w piwnicach. Życie religijne było w tych dniach ożywione, zarówno żołnierze Powstania, jak i cywile, spragnieni byli Eucharystii. Komunia św. była udzielana także rannym niemieckim jeńcom.

Pod ostrzałem i bombami odbywały się chrzty, I Komunie św., błogosławiono małżeństwa – w kaplicy przy ul. Hożej, w klasztorze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi aż czternaście par wzięło ślub.
Szczególną uwagę Autorka poświęca około stu kapelanom Powstania, opisuje także posługę księży prawosławnych, np. archimandryty Teofana Protasiewicza czy pastorów – Zygmunta Kuźwy „Plebana” i Zygmunta Michelisa.

Marcelina Koprowska pisze też o męczennikach, dwóch z nich zostało wyniesionych na ołtarze – bł. ks. Józef Stanek SAC, który został powieszony prawdopodobnie na własnej stule. Bł. o. Michał Czartoryski OP został zamordowany w szpitalu polowym. Jest opis zamordowania jezuitów i grupy świeckich z Mokotowa, redemptorystów z Woli, sakramentek z Nowego Miasta, które zginęły pod murami własnego klasztoru.

W książce zamieszczone są pasjonujące opowieści o losach mieszkańców Warszawy i okolic, także o ostatnim epizodzie, gdy ludność została zapędzona do Dulagu 121 pod Pruszkowem. Wiara dodawała motywacji i sił w przeżyciu prawdziwego piekła.

Książka Marceliny Koprowskiej opatrzona jest mapkami z zaznaczonymi miejscami odprawiania praktyk religijnych, bogatą bibliografią, zawiera rzadkie zdjęcia z Powstania.

Marcelina Koprowska, „Życie religijne podczas Powstania Warszawskiego”, Instytut Dziedzictwa Narodowego i Myśli Narodowej, Warszawa 2022.