Jaką historię skrywa zamek w Gostyninie?

Podczas wakacyjnych wędrówek warto zatrzymać się w Gostyninie nad Skrwą Lewą (diecezja płocka), mieście z bogatą historią i zamkiem. Prastary gród mazowiecki przez wieki był stolicą ziemi gostynińskiej, a od 1382 roku posiadał prawa miejskie. Żyli w nim zgodnie ludzie różnych wyznań, o czym przypomina chociażby wspomniany zamek, w którym kiedyś znajdował się zbór protestancki.

Zanim w Gostyninie powstał zamek, najpierw była osada. Szacuje się, że powstała między VI a VIII wiekiem. Potem na Łysej Górze nad jeziorem Kocioł zbudowano gród. W 1286 roku książę Konrad II czerski i wspierający go Litwini gród złupili, odbudował go książę Władysław Łokietek. W 1300 roku należący do sprzymierzonego z Łokietkiem księcia Bolesława II płockiego gród, obronił się przed oblężeniem króla Wacława II Czeskiego. W lipcu 1327 roku, po odmowie złożenia hołdu przez księcia Wacława (Wańkę) płockiego, gród odparł oblężenie oddziałów księcia Władysława Łokietka.

Prawdopodobnie jednak rozwój osady w miejscu dzisiejszego miasta spowodował, że stary gród i znajdujące się przy nim podgrodzie podupadły. W związku z tym gród na Łysej Górze opuszczono i podjęto pod koniec XIV wieku budowę nowej siedziby książęcej na skraju nadrzecznego stromego cypla, na zachód od nowej osady, której książę mazowiecki Siemowit IV nadał w 1382 roku prawa miejskie.

Powstała wtedy murowana wieża obronna, która pełniła funkcję obronną i mieszkalną, otaczały ją drewniane fortyfikacje. Na przełomie XIV i XV wieku wieżę tę rozebrano i przystąpiono do budowy gotyckiego zamku składającego się z muru zbudowanego na planie prostokąta o wymiarach 37 × 38 m, do którego w narożniku północno-wschodnim przylegała kwadratowa wieża o boku 7 metrów. Dziedziniec wypełniała zabudowa drewniana. Od strony północnej zamku znajdowało się otoczone wałem podzamcze (przygródek).

Za czasów panowania księcia Siemowita IV, w pierwszej połowie XV wieku, wzdłuż całego muru północnego wzniesiono murowany budynek mieszkalny („Dom Wielki”) oraz w kurtynie wschodniej wybito nową bramę z niewysoką wieżą, a także zbudowano przedbramie i most zwodzony. W 1414 roku i w 1419 roku na zamku książę Siemowit IV gościł – już króla – Władysława Jagiełłę. Siemowit IV zmarł w styczniu 1426 roku. W 1440 roku zamek był oprawą wiana księżnej Małgorzaty, a w latach 1442–1459 jej oprawą wdowią.

W 1462 roku Gostynin został wcielony przez Kazimierza Jagiellończyka do Korony Polskiej, a zamek stał się siedzibą starosty królewskiego. Po 1513 roku starosta gostyniński Krzysztof Szydłowiecki polecił zbudować nowy budynek wzdłuż muru południowego muru („Dom Mniejszy”) mieszczący kuchnię i pomieszczenia dla załogi oraz rozbudować budynek bramny. W 1552 roku na zamku przez dłuższy czas przebywał król Zygmunt August. Pod koniec XVI wieku zamek opisywano jako opuszczony, jednak w początkach XVII wieku został odnowiony. Około 1600 roku na podzamczu wystawiono murowaną kaplicę ze środków starosty Stanisława Garwaskiego.

W 1611 roku w komnacie nad bramą zamkową osadzono będącego w polskiej niewoli cara rosyjskiego Wasyla IV Szujskiego, który miał też na miejscu swoją rosyjską służbę i rodzinę. Komnata dla cara była wyposażona w cztery okna, piec, kominek i podłogę z cegły. Opiekę nad carem sprawowali starosta gostyniński Jerzy Garwaski i dworzanin królewski Zbigniew Bobrownicki, umożliwiając im swobodne poruszanie się po zamku i najbliższej okolicy, przy okazywaniu należnego szacunku w stosunku do władcy. Cara dozorowało jedynie czterech polskich żołnierzy. Car zmarł w wyniku epidemii 12 września 1612 roku w swojej komnacie.

Zamek został podczas potopu szwedzkiego obsadzony przez żołnierzy szwedzkich, którzy jednak zostali wycięci podczas potyczki z czeladzią obozową Stefana Czarnieckiego w lipcu 1656 roku. Walki spowodowały jednak częściowe zniszczenie zamku i kaplicy. Kolejne zniszczenia nastąpiły w okresie tzw. wojny północnej na początku XVIII wieku oraz w 1772 roku, podczas oblężenia przez wojska rosyjskie konfederatów barskich. Po III rozbiorze Polski władze pruskie poleciły rozebrać zamek.

W 1824 roku car Aleksander I przekazał ruiny gostynińskiej parafii ewangelickiej grupującej nowo przybyłych osadników niemieckich z przeznaczeniem na kościół. Protestantyzm na Mazowszu i w Gostyninie związany był głównie z napływową ludnością niemiecką. Protestantami byli niemieccy sukiennicy, którzy dali miastu bodziec do rozwoju. Koloniści wznieśli swoje domy i warsztaty w południowej części miasta (wzdłuż obecnych ulic R. Dmowskiego i Legionów Polskich) oraz wschodniej (wzdłuż obecnej ulicy Wojska Polskiego i Floriańskiej).

Projekt architektoniczny podarowanego zboru opracował prawdopodobnie znany architekt Hilary Szpilowski, a budowla w stylu neogotyckim została wzniesiona pomiędzy latami 1825 a 1840 przy wykorzystaniu fragmentów dawnego zamku książęcego, który został wtopiony w jej mury. Budynek służył ewangelikom do 1945 roku. Był miejscem, gdzie spotykali się luteranie, a także baptyści, kalwini, menonici, bracia morawscy.

Przełożonymi zboru w Gostyninie byli kolejno: Filip Schmidt (1876-1932), Eugeniusz Wilhelm Juhgt (1932-1940) i Otto Lipski (1940-1945). Pastor Otto Lipski miał pod swoją opieką (oprócz Gostynina) także inne gminy ewangelickie: Gąbin, Lwówek i Nową Wieś. Było to około 30 tysięcy osób.

Pastor Otto Lipski wraz z rodziną, podobnie jak inni gostyninianie niemieckiego pochodzenia, opuścił miasto w 1945 roku. Po 120 latach przestała istnieć parafia ewangelicko-augsburska. Po zakończeniu II wojny światowej kościół zajęła parafia rzymskokatolicka, która użytkowała go do 1978 roku. Opuszczone wzgórze zamkowe przejęły Zakłady Sprzętu Oświetleniowego „Polam”, z zamiarem utworzenia zakładowego domu kultury. Plany te nie zostały zrealizowane i w 1995 roku obiekt nieodpłatnie przejęło miasto.

Z inicjatywy władz Gostynina w 2001 roku Zakład Projektowania mgr inż. Ryszard Piosik sporządził projekt budowy w miejscu dawnego zamku nowego obiektu hotelowo-restauracyjnego oraz remontu dawnego kościoła. W latach 2002-2009 roku na terenie dawnego zamku zbudowano nowy, stylizowany na zamek, obiekt hotelowy, który przylega do neogotyckiego kościoła (obecnie ta część zwana jest Salą Kolumnową) zawierającego w swoich murach fragmenty średniowiecznego zamku. Obiektem zarządza Agencja Rozwoju i Promocji Zamek sp. z o.o. w Gostyninie.