Jakie wychowanie do życia w rodzinie?

Realizowane w klasach IV-VIII lekcje z wychowania do życia w rodzinie w pogłębiony, dostosowany do wieku i rozwoju ucznia sposób omawiają wiedzę o seksualności. Uczniowie mogą dobrowolnie uczestniczyć w zajęciach, nie są oceniani, a część godzin lekcyjnych jest realizowana z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców. Przykładem dobrego podręcznika do WDŻ jest „Moje dorastanie” Bożeny Strzemiecznej, dyplomowanego nauczyciela, nagrodzonej za swoje opracowanie Nagrodą Ministra Edukacji Narodowej.

Cele wychowania do życia w rodzinie

Zgodnie z założeniami podstawy programowej realizowany w szkole przedmiot wychowanie do życia w rodzinie należy postrzegać jako integralną część wychowania ogólnego. Powinno być oczywiste, że proces wychowania rozpoczyna się w rodzinie i że to rodzina jest najważniejszym ogniwem w procesie wychowawczym, wpływając na zdrowie fizyczne i psychiczne dziecka, kształtując osobowość, ucząc dokonywania moralnie właściwych wyborów, wpływając wreszcie na rozwój intelektualny.

Nie da się jednak pominąć znaczenia innych osób, takich jak nauczyciele czy rówieśnicy oraz instytucji wychowawczych. Nauczyciele, realizując zajęcia z wychowania do życia w rodzinie, wspierają w tym zakresie rodziców. Istotna we współczesnym wychowaniu staje się zatem współpraca wszystkich środowisk kształtujących osobowość młodego człowieka.

Taką funkcję wspierającą rodzinę w wychowywaniu dzieci może pełnić program nauczania „Wychowanie do życia w rodzinie”, opracowany dla klas IV-VIII przez Bożenę Strzemieczną, dyplomowaną nauczycielkę wychowania do życia w rodzinie i biologii. Autorka w 2008 r. otrzymała Nagrodę Ministra Edukacji Narodowej za program nauczania WDŻ. Od 2010 r. pełni funkcję wiceprezesa Stowarzyszenia Nowa Kultura i Edukacja, organizacji realizującej międzynarodowe projekty edukacyjne Erasmus+, wcześniej także w ramach projektu Grundtvig.

Bożena Strzemieczna pełniła też m.in. rolę koordynatora międzynarodowego i polskiego w projektach dotyczących profilaktyki HIV/AIDS, asertywności i agresji, przeciwdziałaniu przemocy seksualnej wśród nastolatków oraz zwiększania świadomości rodziców w kwestii zdrowego odżywiania i wychowywania dzieci.

„Moje dorastanie”

Program „Moje dorastanie” opracowany został z myślą o młodzieży, rodzicach i nauczycielach. Oparto go na treściach zawartych w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół.

Układ treści programowych odpowiadający poszczególnym klasom związany jest z poziomem rozwojowym ucznia. Lekcje realizowane są w różniącej się do innych przedmiotów formule. Uczniowie mogą dobrowolnie uczestniczyć w zajęciach (jest to ogólna zasada zajęć z WDŻ), nie są oceniani, a część godzin lekcyjnych jest realizowana z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców.

Ze względu na to autorka sugeruje ujęcie zajęć w ramowym planie pracy szkoły na pierwszej lub ostatniej godzinie lekcyjnej. Przed przystąpieniem do zajęć należy zorganizować spotkanie z rodzicami w celu przedstawienia pełnej informacji o celach i treściach programu, literaturze oraz pomocach dydaktycznych wykorzystywanych podczas lekcji.

Treść nauczania

Nauka wychowania do życia w rodzinie rozpoczyna się w klasie IV od omówienia zagadnień dotyczących rodziny. Chodzi o przedstawienie uczniom różnych typów struktur rodzinnych (rozpoznanie rodziny wielopokoleniowej, pełnej, niepełnej, zrekonstruowanej) oraz roli rodziny w społeczeństwie i wartości rodziny w życiu osobistym człowieka.

Czwartoklasiści dowiadują się na czym polega prawidłowe budowanie relacji rodzinnych, co to jest szacunek dla rodzeństwa, rodziców i dziadków. Uczniowie powinni po tych zajęciach wiedzieć ponadto, jak komunikować uczucia w rodzinie, pamiętać o ważnych uroczystościach i tradycjach rodzinnych.

Na dalszych lekcjach uczniowie uczą się znaczenia roli koleżeństwa i przyjaźni w życiu człowieka oraz umacniania więzi przyjacielskich. Lekcja nr 6 („Tacy sami”) jest z kolei poświęcona tematowi zwalczania uprzedzeń i dyskryminacji wobec osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, także w szerszym kontekście wzajemnego okazywania sobie szacunku i empatii.

Kolejne dwie lekcje, w tym jedna w formie gry towarzyskiej, mają zachęcać do zdrowego stylu życia: przypomina podstawy higieny, zdrowego odżywiania się, noszenia odpowiedniego stroju, dbałości o sen i aktywność fizyczną.uczniowie IV klasy dowiadują się też o właściwym korzystaniu z nowych technologii. Treścią nauczania jest zagadnienie „świat rzeczywisty a świat wirtualny” i omówienie zasad korzystania z internetu, portali społecznościowych, gier komputerowych. Nauczyciel przekazuje na czym polegają zagrożenia związane z pornografią i cyberprzemocą.

Ta lekcja jest kontynuowana na następnych zajęciach o zagrożeniach związanych z używaniem substancji uzależniających, jak narkotyki i alkohol. Uczniowie uświadamiają sobie niszczący wpływ nałogów na zdrowie człowieka oraz dowiadują o umiejętności zachowań asertywnych w różnych sytuacjach życiowych.

Uczniowie pracują też w grupach, omawiając m.in. jakie mogą być skutki rodzinne, towarzyskie, zawodowe dla osób zażywających alkohol lub narkotyki.

Treścią nauczania w tej klasie jest też dojrzewanie dziewcząt i chłopców, poznanie objawów dojrzewania; zrozumienie, że każdy dojrzewa według własnego zegara biologicznego i nabranie pozytywnego nastawienia do zmian towarzyszących dojrzewaniu.

Jedna z lekcji z podziałem na grupy dotyczyć ma kwestii przemocy wobec dzieci. Uczniowie dowiadują się, czym jest przemoc wobec dzieci i młodzieży i jakie są jej rodzaje. Po tych zajęciach uczniowie powinni rozpoznawać sytuacje ryzykowne, w których może dojść do przemocy i nadużyć seksualnych.

Kontynuacja i pogłębianie tematów

Tematy omówione w klasie IV są w kolejnych rocznikach rozwijane i pogłębiane, zgodnie ze wspomnianym wyżej poziomem rozwojowym uczniów. Zajęcia są realizowane nie tylko w formie prezentacji nauczyciela, ale i za pośrednictwem rozmów między uczniami i z nauczycielem, w pracach grupowych pisemnych i plastycznych, za pomocą burzy mózgów, gier towarzyskich i przynoszonych z domu przedmiotów (np. fotografii rodzinnych).

Szczególną uwagę zwrócono zatem na zachowanie spójności i ciągłości nauczania w kolejnych klasach szkoły podstawowej. Treści przekazywane w ramach WDŻ w klasie VIII tworzą logiczną całość w połączeniu z wiedzą zdobytą przez uczniów podczas zajęć realizowanych od klasy IV.

W ostatniej klasie szkoły podstawowej zajęcia skupiają się na pogłębieniu wiedzy o seksualności człowieka. Lekcja 1 omawia różnice psychoseksualne między męskością a kobiecością, akceptacji własnej płciowości i wzmacnianiu procesu identyfikacji z własną płcią. Prezentuje też system poradnictwa dla dzieci i młodzieży.

Lekcja 2 omawia etapy i rodzaje miłości (sympatie młodzieńcze, pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała). Uczeń uczy się wyjaśniać, na czym polega odpowiedzialność mężczyzny i kobiety za sferę seksualną i prokreację oraz rozumie, że aktywność seksualna jak każde zachowanie człowieka podlega odpowiedzialności moralnej.

Kolejne lekcje m.in. w kontekście omówienia inicjacji seksualnej dotyczą przedstawienia argumentów biomedycznych, psychologicznych, społecznych i moralnych za inicjacją seksualną w małżeństwie.

Uczeń uświadamia sobie negatywny wpływ substancji uzależniających na podjęcie decyzji o inicjacji seksualnej, wie, że istnieje też umiejętność obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej.

Następne lekcje poświęcone są małżeństwu, rodzicielstwu i wychowaniu dzieci w rodzinie, a lekcja o planowaniu rodziny i wartości życia są realizowane w grupach dziewcząt i chłopców.

Treścią nauczania są tu m.in. metody naturalnego planowania rodziny i rozpoznawania płodności oraz metody i środki antykoncepcyjne wraz z aspektem zdrowotnym, psychologicznym i etycznym ich stosowania.

Przewiduje się, że uczeń po tych zajęciach będzie umiał definiować pojęcie antykoncepcji i wymienić jej rodzaje, dokonać oceny stosowania poszczególnych środków antykoncepcyjnych w aspekcie medycznym, psychologicznym, ekologicznym, ekonomicznym, społecznym i moralnym.

Powinien także znać różnice między antykoncepcją a naturalnym planowaniem rodziny oraz między zapłodnieniem in vitro a naprotechnologią. Tematem jest tu także zrozumienie sytuacji rodzin mających trudności z poczęciem dziecka i doświadczających śmierci dziecka przed narodzeniem.

Celem edukacyjnym zajęć w klasie VIII jest także przyjęcie przez ucznia pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, wyrażanie postawy szacunku i troski wobec życia i zdrowia człowieka odpoczęcia do naturalnej śmierci oraz ukazanie wartości moralnego wychowania w rodzinie.

Lekcja nr 9 omawia przebieg i higienę ciąży i w tym kontekście zwraca się uwagę ucznia na pozyskanie wiedzy na temat organizmu ludzkiego i zachodzących w nim zmian rozwojowych w okresie prenatalnym i postnatalnym.

Osobną lekcję (z podziałem na grupy) przewidziano na omówienie wiedzy na temat chorób przenoszonych drogą płciową oraz zasad profilaktyki.

Na ostatniej lekcji w tym roku, nauczyciel, korzystając m.in. z fragmentów Konwencji o Prawach Dziecka zaznajamia uczniów z kwestią przemocy i wykorzystywania seksualnego. Jest to także lekcja z podziałem na grupy.

Nauczyciel kształci uczniów do umiejętnego rozpoznawania sytuacji ryzykownych, w których może do takiej przemocy dojść. Istotnie jest przekazanie uczniom informacji o tym, gdzie osoby doświadczające przemocy lub jej świadkowie mogą zwracać się o pomoc i wsparcie.

Powtórzona w tym kontekście zostaje wiedza na temat umiejętności obrony własnej intymności i nietykalności seksualnej oraz potrzeby szacunku dla ciała innej osoby. Lekcja przewiduje przeprowadzenie debaty między uczniami na temat wiedzy, jaką zdobyli.

Autorka „Mojego dorastania” dołączyła też do programu dydaktycznego tzw. obudowę metodyczną, czyli przewodnik dla nauczyciela oraz zeszyty ucznia wraz z kartami pracy do klasy IV-VIII. Są one jedynie propozycją, ponieważ to nauczyciel, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom uczniów, sam będzie podejmował decyzję o doborze zagadnień i kolejności ich realizacji.

Jak prowadzić lekcje?

Bożena Strzemieczna uświadamia w swoim podręczniku, że prowadzenie zajęć z wychowania do życia w rodzinie wymaga od nauczyciela odpowiedniego przygotowania, kwalifikacji, a także zdobywanego w trakcie lat pracy doświadczenia. Lekcje wychowania do życia w rodzinie znacznie odbiegają swoją specyfiką od innych szkolnych przedmiotów.

Często, w różnych klasach – zaznacza autorka – nauczyciel musi ten sam temat realizować zupełnie innymi metodami, dostosowanymi do specyfiki danej grupy uczniów. Zdarza się także, szczególnie w pierwszych latach pracy, że nauczyciel musi pokonać własne opory przy omawianiu niektórych zagadnień. Inną kwestią jest ryzyko, że sytuacja na lekcji „wymknie się spod kontroli” a uczniowie zamiast skupienia będą mieli rozbawione twarze. Jak to opanować?

Autorka „Mojego dorastania” podkreśla, aby nauczyciel rozumiał, skąd biorą się wzbudzające śmiech lub zażenowanie reakcje uczniów np. na nazewnictwo związane z układem rozrodczym, i traktował je z wyrozumiałością oraz życzliwością. Dobrą metodą jest rozmowa z uczniami o tym, jak w dzieciństwie rodzice nazywali ich intymne części ciała. Nauczyciel nie powinien też bać się pytań ze strony uczniów. To, jak sam będzie się czuł na zajęciach, będzie też rzutowało na ich jakość – argumentuje Bożena Strzemieczna.

Zajęcia wychowania do życia w rodzinie są prowadzone w szkołach podstawowych (w klasach IV-VIII) i szkołach ponadpodstawowych w klasach I-III liceum ogólnokształcącego i technikum w każdej klasie po 14 godzin, w tym po 5 godzin z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców.