Jan Paweł II w zwierciadle KGB. Książka Andrzeja Grajewskiego

Najnowsza Książka Andrzeja Grajewskiego i Ireny Mikłaszewicz: „Pontyfikat wielu zagrożeń. Jan Paweł II w świetle dokumentów sprawy ‘Kapella’ 1979-1990” to pierwsza w świecie całościowa edycja dokumentów KGB z operacji wymierzonej w Jana Pawła II. Książka pokazuje, jak bardzo Jan Paweł II był przedmiotem zainteresowania służb wywiadowczych Związku Sowieckiego i jego państw satelickich oraz, że jego pontyfikat traktowany był jako wielkie zagrożenie dla ZSRR i zbudowanego przezeń porządku w Europie środkowo-wschodniej.

Wiadomo, że Jan Paweł II od momentu swojego wyboru był przedmiotem zainteresowania służb wywiadowczych Związku Sowieckiego i jego państw satelickich. Od samego początku był przez nie postrzegany jako wielkie zagrożenie i źródło problemów. Ukazuje się na ten temat coraz więcej wiarygodnej literatury, zwłaszcza w odniesieniu do działań prowadzonych przez wywiad PRL. Wraz z upływem lat i dalszym postępem badań oraz poszukiwań w archiwach zapewne będziemy wiedzieli więcej na ten temat, choć niektóre sprawy być może nigdy nie doczekają się pełnego wyjaśnienia, jak choćby zamach na Jana Pawła II.

W tym kontekście wybór dokumentów Wydziału KGB ówczesnej Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, ze zbioru znalezionego w państwowym Litewskim Archiwum Specjalnym w Wilnie, ma charakter unikatowy. Dotyczy bowiem prowadzonej przez tamtejszy wydział KGB w latach 1979-1990 sprawy agenturalno-informacyjnej „Kapella”, której celem był Jan Paweł II i jego wpływ na Kościół katolicki państwach bloku komunistycznego. Prezentowany wybór przynosi wiele informacji, z których dowiadujemy się o percepcji Papieża z Polski i prowadzonej przez niego polityki wobec Związku Sowieckiego oraz jego satelitów przez centralę w KGB w Moskwie i jej oddział w Wilnie. Trzeba też podkreślić, że jest to pierwsza w świecie całościowa edycja dokumentów KGB z operacji wymierzonej w Jana Pawła II.

Wybór Papieża z Polski

Sam fakt, że kierownictwo KGB zdecydowało o podjęciu działań wywiadowczych wobec Papieża, świadczy o zmianie oceny Watykanu przez Moskwę. Przecież kilkadziesiąt lat wcześniej Stalin z pogardą zadawał retoryczne pytanie: ile dywizji ma papież? Jednak pod koniec lat 70. kondycja imperium sowieckiego była znacznie słabsza. Decydenci KGB wiedzieli, że wraz z wyborem Jana Pawła II zniewolone narody znalazły swojego rzecznika, który wobec świata i jego przywódców w oparciu o własne doświadczenia będzie występować w ich obronie i demaskować prawdziwą naturę komunizmu.

22 maja 1979, a więc na krótko przed pierwszą pielgrzymką Ojca świętego do Polski, naczelnik 12 wydziału PGU KGB generał major Anatolij Kiriejew pisał do zastępcy przewodniczącego KGB, przewidując, że podczas swojego pontyfikatu Papież będzie nakłaniać „młodzież i inteligencję do wystąpień w których opowiedzieliby się >>za prawem do samookreślenie oraz wolnością myśli i sumienia<<” (s. 67).

W oczach strażników totalitarnego imperium aktywna zachęta Głowy Kościoła katolickiego do wewnętrznej wolności oraz przyznawania się do własnej tożsamości wyznaniowej i narodowej stanowiła zagrożenie sowieckiego państwa. Z dokumentów opracowanych przez Irenę Mikłaszewicz i Andrzeja Grajewskiego wynika, że cały sposób myślenia i działania nowego Papieża był niebezpieczny, gdyż wykraczał poza utarte schematy bipolarnego świata. Doskonale widać to w diagnozie oficerów wywiadu dotyczącej podejścia Papieża do kwestii pokoju na świecie, która, zdawałoby się, powinna łączyć Związek Sowiecki i Stolicę Apostolską. Tymczasem jednak nie. Jan Paweł II nie wzywał bowiem do demonstracji pokojowych, nie opowiadał się za żadną ze stron sporu, ale wskazywał na potrzebę moralnej odnowy każdego człowieka i świata. Oficerowie KGB z niepokojem pisali, że Jan Paweł II „za wojnę uważa jakąkolwiek przemoc wobec człowieka – od łamania jego praw, terroryzmu, nietolerancji rasowej i narodowościowej do <>, która zaczyna się od aborcji, a kończy katastrofą jądrową” (s. 180) Taka koncepcja była niedopuszczalna z punktu widzenia materialistycznej ideologii opartej na walce klas. Demaskowała bowiem przemoc i agresję Związku Sowieckiego skrywaną za pokojową retoryką i negocjacjami dyplomatycznymi.

Czytając raporty i analizy sowieckiego wywiadu widać, że jego oficerowie zdawali sobie sprawę, że w walce o dusze społeczeństw i światowej opinii publicznej Związek Sowiecki znalazł się w obliczu przeciwnika, który jest bardziej niebezpieczny, niż ktokolwiek inny, gdyż zna komunizm i jego słabości, ale przede wszystkim zna naturę człowieka i jego potrzeby. Język dokumentów sowieckiego wywiadu nie dopuszczał jakiegokolwiek odniesienia do duchowości i nadprzyrodzonego wymiaru życia, choć między wierszami można odczytać wyczuwalną obawę ich autorów przed tym nieznanym aspektem gry toczonej o dusze narodów. Obowiązująca dialektyczna doktryna materialistyczna nie pozwalała im jednak tego przyznać. W ich optyce Watykan i Kościół katolicki to wróg i konkurent.

Kościół katolicki na Litwie

Publikacja dokumentów KGB przynosi też czytelnikowi wiele informacji o Kościele katolickim na Litwie i wśród litewskiej emigracji. Pokazuje zarówno stopień jego niezłomności, jak i poziom infiltracji, ale przede wszystkim jego rolę w zachowaniu litewskiej tożsamości narodowej i na drodze do odzyskania niepodległości. Wydane dokumenty, powstałe w latach 1979-1991, stanowią w istocie zapis dojrzewania Litwinów do odważnej decyzji o opuszczeniu Związku Sowieckiego i odzyskaniu niepodległości w 1991 roku.

A jaką rolę odegrał w tym procesie Jan Paweł II? A choćby taką, że docenił Litwinów m.in. ks. Audrysa Bačzkisa i abp. Paula Marcinkusa, powierzając im wysokie stanowiska w Kurii Rzymskiej. W ocenie KGB „zainspirowało to litewską emigrację i organizacje klerykalne do rozszerzenia antysowieckiej działalności” (s. 79). Ogromną rolę w tym procesie odgrywał też jubileusz 600-lecia Litwy w 1987 roku, do którego papież przywiązywał wielką wagę i traktował jako istotny etap przygotowań do jubileuszu 2000-lecia chrześcijaństwa.

Prezentowany zbiór zawiera też dokumenty, ilustrujące przykład działalności dezinformacyjnej KGB wśród emigracji litewskiej, której celem było podważenie zaufania do Jana Pawła II i pokazania go jako obrońcy „polskiego kleru” na pograniczu polsko-litewskim (s. 84-89). Dokumenty te są ważne jeszcze z jednego powodu, ilustrują bowiem obawę przed polityką Papieża, której celem jest odbudowa wzajemnego zaufania między Polakami a Litwinami.

Kościół katolicki w Polsce i stosunki polsko litewskie

Dużą część zbioru stanowią dokumenty, które zawierają opisy i oceny sytuacji w Polsce. Podkreślają one rolę Kościoła katolickiego i potwierdzają duży stopień oddziaływania wydarzeń w Polsce na sąsiednie narody. Podsycanie wzajemnej nieufności między nimi było więc naturalnym celem działalności KGB. Sowieccy oficerowie jako zagrożenie postrzegali zaangażowanie Jana Pawła II i polskich biskupów na rzecz przezwyciężenia barier w stosunkach między Polakami a Litwinami.

W raporcie z marca 1988 można znaleźć taką oto ocenę tych działań: „Widać wyraźnie podział pracy między Wojtyłą i J[ózefem] Glempem. Papież Polak akcentuje wspólne dla Polaków i Litwinów symbole religijne, braterstwo i wspólnotę kulturową oraz historyczną obu narodów. Szczególnego znaczenia w tym kontekście nabiera demonstrowanie przezeń szacunku do narodu litewskiego i jego języka. Z kolei polski episkopat z tych realiów historyczno-religijnych wyciąga konsekwencje polityczne, buduje projekty, zakładające, że religijna jedność Polski i Litwy wymaga, jako realizacji najwyższej sprawiedliwości, odrodzenia dawnego politycznego związku tych narodów” (s. 161).

Są to niezwykle ważne słowa, podszyte niepokojem związanym z potencjalnym odrodzeniem związków polsko-litewskich. W dalszej części raportu KGB jego autor stwierdza, że działalność Papieża i Kościoła przyczynia się do budowania wśród Polaków pozytywnego nastawienia do Litwinów. Czyż nie jest to najwyższa ocena wystawiona Kościołowi katolickiemu w Polsce?

Wydaje się, że dzisiaj zapomnieliśmy o tym, że właśnie wówczas Jan Paweł II i Kościół w Polsce tworzył zręby współpracy między narodami Europy Środkowej i Wschodniej opartej o wspólne dziedzictwo wiary i kultury. Paradoksalnie, przypominają o tym dokumenty KGB w roku, kiedy Polska i Litwa wspólnie świętuje 230 rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja i Zaręczenia Wzajemnego Obydwu Narodów.

Ukraina, Czechosłowacja, Węgry

W omawianym zbiorze znajdziemy też świadectwa działań operacyjnych KGB odnoszących się do polityki Papieża wobec Kościoła grecko-katolickiego na Ukrainie i w Polsce, zwłaszcza w kontekście 1000-lecia chrztu Rusi. Obchody te stanowiły bardzo ważne wydarzenie dla Jana Pawła II. Papieskie zainteresowanie i zaangażowanie było bacznie obserwowane przez KGB, bowiem w warstwie symbolicznej dotyczyło korzeni państwa rosyjskiego. Uroczystości te obchodzone były uroczyście także w Moskwie i stanowiły element pieriestrojki realizowanej przez Michaiła Gorbaczowa. Dawało to w Rzymie nadzieję na odrodzenie życia religijnego i Kościoła katolickiego na Litwie, Białorusi i Ukrainie.

Znajdziemy w publikacji także opisy życia religijnego na Węgrzech i w Czechosłowacji. Z raportów KGB jasno wynika, że Jan Paweł II, a także przykład Kościoła w Polsce oddziaływał na ożywienie religijne w tych krajach.

Zdecydowana większość prezentowanych dokumentów pochodzi z lat 1987-1990. Ich ton i treść ilustrują, że obawy aparatu partyjno-wywiadowczego Związku Sowieckiego związane z wyborem krakowskiego kardynała Karola Wojtyły na Stolicę Piotrową znalazły swoje potwierdzenie.

Warto sięgnąć po „Pontyfikat wielu zagrożeń”. Zawarte w książce dokumenty stanowić mogą także cenny klucz do interpretacji dzisiejszych wydarzeń, a także zachętę do docenienia roli, jaką odegrał Jan Paweł II i Kościół w Polsce nie tylko w obaleniu komunizmu, ale też w procesie odbudowy wspólnoty państw Europy Środkowej i Wschodniej. Specjalne podziękowania należą się Irenie Mikłaszewicz i Andrzejkowi Grajewskiemu za ich benedyktyńską pracę, wstęp i przypisy, dzięki którym szeroka rzesza czytelników może zapoznać się z dokumentami sprawy „Kapella”, stanowiącymi od teraz obowiązkową lekturę dla kolejnych biografów Jana Pawła II oraz badaczy jego pontyfikatu.

„Pontyfikat wielu zagrożeń. Jan Paweł II w świetle dokumentów sprawy „Kapella” 1979-1990”, oprac. Irena Mikłaszewicz, Andrzej Grajewski, IPN, Warszawa 2021, s. 303.