Kalwaria Zebrzydowska – „polska Jerozolima”

Kalwaria Zebrzydowska będzie 11 i 12 czerwca miejscem obrad 389. zebrania plenarnego Konferencji Episkopatu Polski. Z tej okazji przypominamy historię i znaczenie jednego głównych ośrodków kultu maryjnego i pasyjnego w Polsce oraz najstarszej i największej w Europie kalwarii, zwanej „polską Jerozolimą”.

Podczas, gdy w Kalwarii Zebrzydowskiej przez dwa dni odbywać się będą obrady zebrania plenarnego, w Krakowie 11 czerwca biskupi ponowią Akt poświęcenia Narodu Polskiego Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. Odbędzie się to w trakcie Mszy św. sprawowanej o godz. 18.00 w Bazylice Najświętszego Serca Pana Jezusa. Eucharystii przewodniczyć będzie abp Stanisław Gądecki, przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski a homilię wygłosi ks. dr Jarosław Paszyński, prowincjał Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego.

Z kolei 12 czerwca w godzinach porannych biskupi będą celebrować Mszę świętą w Sanktuarium pasyjno-maryjnym oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Liturgii przewodniczyć będzie i homilię wygłosi abp Marek Jędraszewski, metropolita krakowski.

Początki Kalwarii Zebrzydowskiej

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej jest jednym z głównych ośrodków kultu maryjnego i pasyjnego w Polsce oraz najstarszą i największą w Europie kalwarią, czyli zespołem kościołów lub kaplic symbolizujących stacje Męki Pańskiej, zakładaną zazwyczaj na wzgórzach, tak by przypominała swym położeniem Jerozolimę. Kalwaria Zebrzydowska jest też jedyną kalwarią na świecie wpisaną (1999 r.) na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Zakładanie kalwarii miało określony cel: w okresie, gdy dostęp do „świętego miasta” był utrudniony, pielgrzymując do takiej kalwarii można było uzyskać takie same odpusty jak w czasie pielgrzymki do Jerozolimy.

Fundatorami Kalwarii Zebrzydowskiej była na początku XVII w. rodzina Zebrzydowskich: ówczesny wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski (1553-1620) wraz z żoną Dorotą z Herburtów Zebrzydowską. Mikołaj Zebrzydowski z domu rodzinnego wyniósł głęboką pobożność, a ze szkół jezuickich solidne wykształcenie. Na swym urzędzie odznaczał się pracowitością, nie skąpił przy tym ofiar na potrzeby państwa i Kościoła, uchodził też za obrońcę katolików w ich konfliktach z protestantami. Był również przyjacielem oraz stałym dobrodziejem zakonów, a zwłaszcza jezuitów, bernardynów, bonifratrów, karmelitów bosych i kościoła parafialnego w Zebrzydowicach. Dla stróżów kalwaryjskiego sanktuarium żywił dużą sympatię. Spowiadał się często przed bernardynem. Zawsze woził ze sobą bernardyński habit, w którym go później pochowano.

Mikołaj ufundował w 1602 r. budowę klasztoru i zespołu kaplic Dróg Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek na wzór Kalwarii Jerozolimskiej oraz powierzył opiekę nad nim ojcom bernardynom. W akcie fundacyjnym zaznaczył, co zostało uprzednio uzgodnione z biskupem krakowskim oraz przełożonymi bernardynów, że „skoro w Jerozolimie, przy sławnych miejscach dzieł naszego odkupienia, żyją zakonnicy nazywani Braćmi Mniejszymi Obserwantami, troszczą się o nie i zarządzają nimi, to ci sami Bracia Mniejsi Obserwanci przyjmą także zarząd nad całym tym miejscem i wybudowanymi przez nas w przyszłości kościołami i kaplicami oraz wspomnianym klasztorem. Oni także zatroszczą się o sprawowanie świętych obrzędów”.

Dlatego też kościół pw. Świętego Krzyża, kaplicę Grobu Pańskiego i „pozostałe kaplice, które już tam zostały wyznaczone lub będą wyznaczone do budowania, a wreszcie kościół Ukazania się św. Michała razem z klasztorem” przekazał „tej właśnie rodzinie św. Franciszka Braci Mniejszych Obserwantów na zawsze i na wieki…”. W następnych kilkunastu latach przy drodze z bernardyńskiego klasztoru do miasta Zebrzydów powstały następnie pomieszczenia dla pielgrzymów, którzy zaczęli licznie przybywać na odpusty.

W 1641 r. bernardyni otrzymali obraz Matki Bożej Płaczącej, podarowany przez Stanisława z Brzezia Paszkowskiego. Obraz ten na polecenie biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika przeniesiono z kościoła do zakrystii, gdzie miał pozostawać do czasu wyjaśnienia jego cudownego charakteru. Piętnaście lat później władze kościelne uznały obraz Matki Bożej Płaczącej za łaskami słynący i zezwoliły na jego publiczną cześć i umieszczenie ponownie w kościele głównym. Koronacji obrazu dokonał 15 sierpnia 1887 r. biskup krakowski Albin Dunajewski.

Nabożeństwo Drogi Krzyżowej połączone z misteriami po raz pierwszy zostało odprawione w Kalwarii Zebrzydowskiej około 1608 r. Pierwszy scenariusz misteriów ukazał się drukiem w 1618 r. w Krakowie. Odbywały się one nawet w okresie zaborów, przetrwały epokę realnego socjalizmu, traktowane wtedy jako zabytek i rodzaj folklorystycznego widowiska. Po II wojnie światowej o. Augustyn Chadam OFM (1916-2007), prowincjał polskich bernardynów i przełożony klasztoru, dokonał odnowy kalwaryjskich misteriów. Do dziś są one odgrywane według jego scenariusza.

„Obchody pasyjne w Kalwarii były zawsze obrzędami modlitewnymi. Były związane z ofiarą mszy św. i innymi nabożeństwami, takimi jak Gorzkie Żale, adoracje, śpiewy. Ważny element kalwaryjskiego misterium stanowią kazania głoszone przez kapłanów upoważnionych do spełniania funkcji duszpasterskich. Niektóre z nich głoszą niejako z urzędu biskupi miejscowi. (…) Kazania wygłaszane przy wszystkich stacjach misterium spełniają jeszcze inną doniosłą rolę. Poprzez nie misterium jest nie tylko ewokacją, przypomnieniem wydarzeń z przeszłości. Kaznodzieje odwołują się do nich nawiązując do obecnych spraw i potrzeb wiernych, wskazując im na zadania i obowiązki dnia dzisiejszego. Misterium jest więc zawsze żywe i aktualne” – wskazywał o. Augustyn Chadam OFM (za: „Przegląd Kalwaryjski”, 7/2002).

Największe misterium Męki Pańskiej

Największym wydarzeniem w kalwaryjskim roku są obchody odpustu Wielkiego Tygodnia i Chwalebne Misterium Męki Pańskiej. Co roku do polskiej Jerozolimy pielgrzymuje z tej okazji kilkadziesiąt tysięcy wiernych z kraju i zagranicy. Jest to w Kalwarii Zebrzydowskiej najbardziej intensywny czas modlitwy i pokuty.

Inauguracja obchodów ma miejsce w Niedzielę Palmową, gdy odbywa się uroczysta procesja z palmami od Kaplicy św. Rafała do bazyliki Matki Bożej Anielskiej oraz odtwarzane są sceny wjazdu Jezusa na osiołku do Jerozolimy i wypędzenia przekupniów.

Zasadnicza część misteriów odbywa się jednak od Wielkiej Środy, która jest wspomnieniem dwóch ważnych wydarzeń z ostatnich chwil Zbawcy na ziemi: Uczty u Szymona oraz Zdrady Judasza. Poprzedza je śpiew pielgrzymów, którzy zmierzają do swojej świątyni w Jerozolimie.

W Wielki Czwartek, po odśpiewaniu Gorzkich Żali, następuje kolejna część Misteriów Kalwaryjskich. Na początku odczytana jest Ewangelia, po której kustosz sanktuarium obmywa, zgodnie ze zwyczajem, stopy apostołów i głosi okolicznościowe kazanie. Po scenie Ostatniej Wieczerzy pasyjna procesja rusza do Ogrojca. Tam, po zdradzie Judasza, Pan Jezus zostaje skrępowany i przywiedziony przed sąd Rady Żydowskiej. Po Mszy św. Wieczerzy Pańskiej w Wieczerniku następuje całonocna adoracja Najświętszego Sakramentu w Piwnicy Pana Jezusa.

Kulminacją obchodów jest Wielki Piątek, kiedy to dziesiątki tysięcy pątników wcześnie rano zbierają się przy kaplicy U Kajfasza, by tam obejrzeć scenę porannego sądu nad Jezusem. Stąd wyruszają do Piłata i Heroda, by po wysłuchaniu Dekretu, czyli wyroku śmierci na Zbawcę, i wygłoszonej przez metropolitę krakowskiego homilii, towarzyszyć Jezusowi w Jego krzyżowej drodze. Pielgrzymi idą na Golgotę. Po drodze inscenizowane są trzy upadki, spotkanie z Matką, św. Weroniką i niewiastami jerozolimskimi.

150 aktorów

W Chwalebne Misterium Męki Pańskiej w sanktuarium kalwaryjskim co roku zaangażowanych jest blisko 150 aktorów, głównie alumnów bernardyńskiego seminarium i świeckich. Poszczególne sceny prezentowane są przy kolejnych kaplicach-stacjach Drogi. Inscenizacjom towarzyszy czytanie odpowiednich fragmentów Ewangelii i kazania. Aktorzy misterium to obecnie głównie mieszkańcy Kalwarii i okolicznych miejscowości oraz klerycy z tutejszego klasztoru. W role apostołów wcielają się przewodnicy kalwaryjscy.

Misterium kończy się na wzgórzu nad klasztorem w kaplicy Ukrzyżowania. Uroczystości Odpustu Wielkiego Tygodnia wieńczy Liturgia Wielkiego Piątku i przeniesienie Najświętszego Sakramentu do Grobu Pańskiego.

Pielgrzymi przyjeżdżają do Kalwarii po to, by uczestniczyć w Drodze Krzyżowej i towarzyszyć cierpiącemu Zbawcy. Misteria kalwaryjskie należą do dziedzictwa kulturowego Europy, są jednak przede wszystkim przeżyciem duchowym. Tym przeżyciom towarzyszą pielęgnowane od wieków zwyczaje. Święte Schody, tzw. gradusy, usytuowane przy kaplicy Dom Piłata wielu pokonuje na kolanach. Również od tego miejsca pielgrzymi nakładają na głowy cierniowe korony. Przechodząc przez strumień zwany Cedronem, obmywają się w jego wodzie, wierząc w jej uzdrawiającą moc. Na szczyt Góry Ukrzyżowania wędrują dźwigając kamienie, które symbolizują ciężar grzechów.

Misterium odbywa się na rozległym terenie tzw. Dróżek, usytuowanych w okolicy kościoła i klasztoru oo. bernardynów. Równolegle ze świątynią i klasztorem powstawały kościoły i kaplice – stacje Drogi Krzyżowej. Obecnie kalwaria liczy 40 kaplic położonych pomiędzy Górą Lanckorońską, zwaną tu Górą Oliwną, a górą Żarek, czyli Golgotą.

Z kolei od 9 do 16 sierpnia trwa w Kalwarii Zebrzydowskiej tygodniowy odpust Zaśnięcia i Wniebowzięcia Matki Bożej. Główne uroczystości odpustowe odbywają się 16 sierpnia. W barwnej procesji zaśnięcia na Dróżkach Matki Bożej, poprzedzonej nieszporami, wędrują asysty, orkiestry i pątnicy w strojach ludowych. Zgodnie z tradycją, młodzi kawalerowie i panny niosą trumienkę z figurą Maryi Zaśniętej (dlatego procesja nazywana jest „pogrzebem”) do oddalonego o ponad 3 km kościoła Grobu Matki Bożej, gdzie zwyczajowo kończy się ta barwna procesja. Następnie odprawiana jest Msza święta.

Pielgrzymowanie

Na Kalwarię zmierzają, jak to zwykle bywa, przedstawiciele różnych grup społecznych i zawodowych, w tym m.in. maturzyści, harcerze, honorowi dawcy krwi, chorzy, osoby konsekrowane, niepełnosprawni intelektualnie, rzemieślnicy i przedsiębiorcy, a także politycy.

Do kalwaryjskiego sanktuarium pielgrzymują jednak głównie czciciele Męki Pańskiej uczestniczący w obchodach Odpustu Wielkiego Tygodnia oraz pątnicy zmierzający na sierpniowy odpust Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Liczne są także pielgrzymki całych rodzin, zwłaszcza z archidiecezji krakowskiej i diecezji sąsiednich.

Odbywa się również pielgrzymka kapłanów archidiecezji krakowskiej, nawiązująca do tradycji z czasów, gdy arcybiskupem krakowskim był Karol Wojtyła. Jak podkreśla bp Damian Muskus OFM, wywodzący się z bernardyńskiej rodziny zakonnej biskup pomocniczy archidiecezji krakowskiej, przyszły papież często i chętnie zapraszał księży do miejsca, które sam nazywał „rodzinnym domem”.

Największy z pielgrzymów

Największym spośród pielgrzymów kalwaryjskich zwany był św. Jan Paweł II. Karol Wojtyła od najmłodszych lat nawiedzał Kalwarię Zebrzydowską, bazylikę i dróżki. Przybywał tam początkowo z ojcem z pobliskich Wadowic, a następnie jako kapłan, biskup i kardynał, a ostatecznie (dwukrotnie: w 1979 i 2002 r.) jako następca św. Piotra.

W czasie przejazdu do Wadowic i krótkiego postoju na kalwaryjskim rynku, 14 sierpnia 1991 r. Papież wypowiedział znamienne słowa: „Dziś tylko na krótko się tu zatrzymuję. Ale tutaj serce moje zostało na zawsze”.

Jego ostatnia Eucharystia na polskiej ziemi w 2002 r. miała miejsce właśnie w kalwaryjskiej Bazylice. Jan Paweł II zawierzył tam Maryi losy Kościoła i Narodu Polskiego.

W sierpniu 2020 r. Jan Paweł II został ogłoszony patronem Kalwarii Zebrzydowskiej. Metropolita krakowski abp Marek Jędraszewski na ręce burmistrza miasta przekazał dekret potwierdzający ten fakt. Podniosła dla miasta uroczystość nastąpiła na zakończenie corocznego odpustu Wniebowzięcia NMP.

– Matka Boża Kalwaryjska wskazując na Jezusa Chrystusa pokazywała Janowi Pawłowi II drogę. Wpatrując się w Jej wizerunek widział, jak ukochał Ją Chrystus, i jaką miłością obdarza każdego z nas. Tutaj uczył się miłości do Niej – mówił 16 sierpnia ub. roku abp Marek Jędraszewski o papieżu Polaku.

Starania o uczynienie Jana Pawła II patronem Kalwarii Zebrzydowskiej rozpoczęły się pod koniec 2019 r. Na wniosek burmistrza Rada Miejska podjęła jednomyślnie 30 grudnia 2019 r. uchwałę z prośbą skierowaną do abp. Jędraszewskiego o poparcie inicjatywy. Metropolita uchwałę wraz z rekomendacją przekazał do Stolicy Apostolskiej. Do prośby miasta pozytywnie odniósł się również Episkopat Polski oraz nuncjusz apostolski w Polsce Salvatore Pennacchio.

W maju 2006 r. wizytę w Kalwarii złożył papież Benedykt XVI. Ojciec święty modlił się m.in. w kaplicy Matki Bożej Kalwaryjskiej, odwiedził też bazylikę Matki Bożej Anielskiej i klasztor bernardynów, gdzie zwiedzał pomieszczenia, w których podczas swojej ostatniej wizyty przebywał Jan Paweł II. W swoim przemówieniu, wzorem Jana Pawła II, po polsku prosił o modlitwę za siebie i cały Kościół. A po krótkiej konsultacji z kard. Stanisławem Dziwiszem powiedział spontanicznie jeszcze jedno zdanie, po włosku: „Mam nadzieję, jak wasz kard. Stanisław, że w niedługiej przyszłości będziemy się cieszyć beatyfikacją i kanonizacją Jana Pawła II”.

Kalwaria w pandemii

Opiekujący się sanktuarium ojcowie bernardyni zaznaczają, że rok 2020, naznaczony wybuchem pandemii COVID-19, przyniósł duże zmiany w jego funkcjonowaniu. Wraz z wprowadzeniem obostrzeń sanitarnych, pojawiły się nowe wyzwania, także dla duszpasterstwa.

Tętniące życiem modlitwy Dróżki Kalwaryjskie, szczególnie w czasie Wielkiego Tygodnia, nagle opustoszały. Nie znaczy to jednak, że pielgrzymi zapomnieli o Kalwarii, a Kalwaria o nich. Ten trudny czas był inny pod wieloma względami. – Trzeba jednak wyciągnąć dobre wnioski – podkreślają zakonnicy – a przede wszystkim pamiętać o konieczności ciągłego nawracania się do Boga.

Tradycyjne Misteria Kalwaryjskie w Wielkim Tygodniu, gromadzące zazwyczaj tysiące pielgrzymów, zostały zarówno w roku 2020, jak i 2021 odwołane, a pielgrzymi łączyli się w modlitwie w domach za pośrednictwem transmisji na żywo odbywającej się drogą internetową.

W tym okresie w ub. roku zanotowano największą oglądalność nabożeństw z bazyliki przez internet, sięgającą nawet 140 tys.

Ze względu na obowiązujące ograniczenia, forma wielu pielgrzymek została zmieniona na modlitwę w duchowej łączności z sanktuarium, uczestnictwo online, czy inne sposoby dostosowane do norm sanitarnych. Niektóre z nich zostały całkowicie odwołane. Bernardyni zachęcali do modlitwy indywidualnej i rodzinnej na Dróżkach Kalwaryjskich oraz w bazylice, z zachowaniem obowiązujących zasad bezpieczeństwa.

Przez cały rok 2020 w Kalwarii Zebrzydowskiej trwały modlitwy o ustanie pandemii. Aktu zawierzenia Archidiecezji Krakowskiej Matce Bożej Kalwaryjskiej przed Jej cudownym obrazem dokonał 29 kwietnia abp Marek Jędraszewski. W sanktuarium modlono się o ustanie pandemii przez wstawiennictwo Najświętszej Maryi Panny oraz świętego Szymona z Lipnicy, patrona w czasie epidemii.

11 września 2020 r. w kalwaryjskiej bazylice odbył się pogrzeb kard. Mariana Jaworskiego. Emerytowany metropolita lwowski zwany był czasem „Kardynałem Kalwaryjskim”, bowiem jego droga kapłańska zaczęła się właśnie w Kalwarii. Jako kleryk późniejszy kardynał studiował w Arcybiskupim Wyższym Seminarium Duchownym we Lwowie, które po II wojnie światowej zostało przeniesione do Kalwarii Zebrzydowskiej. Tam też, w kościele Matki Bożej Anielskiej, przyjął on święcenia kapłańskie w 1950 r. z rąk metropolity lwowskiego abp. Eugeniusza Baziaka. Zgodnie z wolą Zmarłego, trumna z jego ciałem spoczęła w krypcie kaplicy cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej.

Przez cały rok, dla stróżów sanktuarium najważniejsze pozostawało sprawowanie sakramentów. Według stałego porządku celebrowane były Msze święte i nabożeństwa oraz spowiedź z zachowaniem norm sanitarnych. W minionym okresie nastąpił znaczący wzrost nawiedzających Dróżki Kalwaryjskie indywidualnie i rodzinnie.

Rocznie przybywa do Kalwarii Zebrzydowskiej blisko 2 mln pielgrzymów z kraju i zagranicy. Jednak w ub. roku łączna suma pielgrzymów zarejestrowana przez Kalwaryjskie Centrum Informacji, zakrystię oraz Dom Pielgrzyma wyniosła zaledwie 314 tys. 020, co było spowodowane oczywiście ograniczeniami sanitarnymi. W porównaniu do poprzedniego roku była to zatem niespełna jedna piąta zwykle przybywających tam pątników i turystów.

Duszpasterstwo

Przy kalwaryjskim sanktuarium działa wiele ośrodków i grup apostolskich. Jest to m.in. Duszpasterstwo Powołaniowo-Młodzieżowe OO. Bernardynów, Franciszkański Zakon Świeckich, Klub Myśli Chrześcijańskiej, Franciszkańska Młodzież Oazowa. Wspólnota Małych Przyjaciół św. Franciszka zrzesza osoby niepełnosprawne, ich rodziny i przyjaciół. Funkcjonuje też specjalistyczna poradnia psychologiczno-rodzinna oraz pracownia sztuki sakralnej. Odbywają się kursy przedmałżeńskie oraz mityngi AA w ramach Duszpasterstwa Trzeźwości.

Pielgrzymi i turyści przybywający do kalwaryjskiego sanktuarium w grupach zorganizowanych (od 15 osób) mogą poprosić o przewodnika, który przedstawi historię Sanktuarium lub poprowadzi modlitwę na Dróżkach.

Rezerwacji przewodnika w językach: angielskim, włoskim, niemieckim i francuskim należy dokonać 4 dni wcześniej, w języku polskim – dzień przed przybyciem do sanktuarium, w Kalwaryjskim Centrum Informacji (KCI) pod nr telefonu: (0048 33) 87 66 304; fax: (0048 33) 87 66 641; e-mail: info@kalwaria.eu

Ojcowie bernardyni informują, że z uwagi na obrady zebrania plenarnego Episkopatu, w najbliższy piątek 11 czerwca przez cały dzień oraz w sobotę 12 czerwca do godz. 15.00 poruszanie się po terenie kalwaryjskim będzie ograniczone. Nieczynne będzie podwórze Domu Pielgrzyma, zamknięte będą restauracja, kawiarnia i recepcja.