Kim są doktorzy, czyli nauczyciele Kościoła?

Podczas liturgii, sprawowanej w bazylice św. Piotra z hierarchami Katolickiego Kościoła Ormiańskiego 12 kwietnia papież Franciszek ogłosi św. Grzegorza z Nareku – ormiańskiego mnicha, poetę, filozofa i mistyka z przełomu X i XI wieku – doktorem Kościoła.
Przez decyzję Franciszka liczba osób obdarzonych tym honorowym tytułem wzrosła do 36, w tym czterech kobiet. Jest to dobra okazja, aby wyjaśnić, czym jest ta godność i jakie miejsce zajmują tak rozumiani doktorzy-nauczyciele w Kościele.

Po raz pierwszy słów „doctor Ecclesiae” (czyli nauczyciel Kościoła) użył najwybitniejszy myśliciel i historyk Kościoła wczesnego średniowiecza Anglik Beda Wielebny (lub Czcigodny; 673-735) w odniesieniu do czterech czołowych postaci pierwszych wieków chrześcijaństwa zachodniego, świętych – Ambrożego (339-97), Augustyna (354-430), Hieronima (347-420) i papieża Grzegorza I Wielkiego (590-604). Chciał w ten sposób podkreślić ich szczególne zasługi dla Kościoła, zwłaszcza dla jego teologii i doktryny.

W chrześcijaństwie wschodnim mianem nauczycieli Kościoła określano od połowy IX w. „wielką trójcę” teologów, świętych: Bazylego Wielkiego (330-79), Grzegorza z Nazjanzu (330-90) i Jana Złotoustego (Chryzostoma; (347-407).

Do połowy XVI wieku istniał swego rodzaju sztywny „kanon” doktorów Kościoła, złożony w połowie ze świętych Wschodu i Zachodu: wspomnianej czwórki (Ambrożego, Augustyna, Hieronima i Grzegorza Wielkiego) na Zachodzie oraz „trójcy” (Bazylego, Grzegorza z Nazjanzu, Jana Złotoustego), uzupełnionej o św. Atanazego (296-373), w chrześcijaństwie wschodnim.

Po kilku wiekach milczenia na ten temat kolejnym wybitnym teologiem, uznanym za doktora Kościoła, ale już tylko na Zachodzie, został św. Tomasz z Akwinu (1225-74), którego w XIV w. określano różnymi tytułami, zawsze jednak podkreślając jego ogromny wkład w rozwój nauki Kościoła. Później kolejni papieże zaliczali do tego grona innych wielkich myślicieli i reformatorów kościelnych, przy czym podstawą do podejmowania decyzji w tym względzie były nie tylko zasługi naukowe, ale także stopień popularności tych postaci i ich kult w Kościele. I oczywiście zawsze były to osoby, ogłoszone wcześniej przez Kościół oficjalnie świętymi.

Trudno dokładnie ustalić, od kiedy nadawanie tytułu doktora Kościoła zostało zastrzeżone dla papieża, można tylko powiedzieć, że ostateczne wytyczne w tej sprawie zawiera zbiór dekretów dotyczących różnych procedur kanonizacyjnych z 1634 r., które niejako „przy okazji” poruszają też sprawę nadawania wspomnianych tytułów.

W ciągu wieków zgłaszano wiele postaci do obdarzania ich tym tytułem, ale z różnych powodów tego nie zrobiono. Jednym z takich kandydatów był w 1687 św. Jan Kanty (1395-1473), wtedy właśnie kanonizowany – Akademia Krakowska zaproponowała wówczas nadanie mu tego tytułu, podkreślając wielkie zasługi swego profesora dla Kościoła, i to nie tylko w Polsce, gdyż był on w swoim czasie jedną z najbardziej znanych i cenionych postaci nauki katolickiej w Europie. Ostatecznie jednak Kongregacja Obrzędów, badając tę sprawę, podważyła prawdziwość niektórych jego prac, co przekreślało możliwość dalszych starań.

W naszych czasach wśród czcicieli miłosierdzia Bożego pojawiają się co pewien czas głosy, proponujące nadanie tytułu doktora Kościoła świętej Faustynie Kowalskiej (1905-38) za jej zasługi dla szerzenia tej idei i za wielki wkład do mistyki, jakim jest jej „Dzienniczek”. Gdyby doszło do ogłoszenia skromnej, prostej zakonnicy tą godnością, byłaby to jedyna osoba z Polski w tym zacnym gronie.

Obecnie lista doktorów Kościoła katolickiego obejmuje następujące osoby (po imieniu i ewentualnie nazwisku lub przydomku w nawiasie daty życia, krótka charakterystyka danej postaci i – znów w nawiasie – data nadania tego tytułu i imię papieża, który to ogłosił, ewentualnie dodatkowy, łaciński tytuł doktora. Wszyscy są oczywiście świętymi):

1. Albert Wielki (ok. 1200-80) – dominikanin, biskup Ratyzbony; (ogłoszony dK przez Piusa XI w dniu 16 XII 1931), zwany Doctor Universalis.

2. Alfons de’ Liguori (1696-1787) – założyciel redemptorystów; jego dzieło nt. teologii moralnej było podręcznikiem do nauki tego przedmiotu do czasów Vaticanum II (7 VI 1871; Pius IX)

3. Ambroży (ok. 340-97) – biskup Mediolanu, jeden z głównych przeciwników arianizmu w Kościele zachodnim (wymieniony już przez św. Bedę Wielebnego w VIII w.)

4. Antoni Padewski (1195-1231) – franciszkanin z Lizbony, ale zasłynął w Italii, kaznodzieja (16 I 1946; Pius XII), Doctor Evangelicus

5. Anzelm z Canterbury (1053-1109) – Włoch, benedyktyn, abp Canterbury w Anglii, bronił zasady Filioque, czyli pochodzenia Ducha Świętego od Ojca i Syna, zwany ojcem scholastyki (3 II 1720; Klemens XI)

6. Atanazy (ok. 297-373) – biskup Aleksandrii; gorący obrońca prawowierności przeciw herezjom, zwłaszcza arianizmowi (od IX w. na Wschodzie, zatwierdził to na Zachodzie w połowie XVII w. Aleksander VII), Ojciec Ortodoksji [Prawowierności]

7. Augustyn (354-43) – biskup Hippony; współtwórca zachodniej myśli teologicznej (wymieniony przez Bedę), Doctor Gratiae [Doktor Łaski]

8. Bazyli Wielki (ok. 329-79) – biskup Cezarei Kapadockiej; wielki teolog i kaznodzieja, obrońca czystości wiary; ojciec monastycyzmu wschodniego (na Wschodzie od IX w., na Zachodzie oficjalnie od 1568)

9. Beda Wielebny lub Czcigodny (ok. 673-735) – benedyktyn angielski; pisarz i historyk Kościoła, zwany ojcem historii Anglii (13 XI 1899; Leon XIII)

10. Bernard z Clairvaux (ok. 1090-1153) – cysters francuski, mistyk, kaznodzieja, wywarł wielki wpływ na pobożność i życie mnisze swego czasu (20 VIII 1830; Pius VIII); Doctor Mellifluus, czyli Doktor Miodopłynny (dla podkreślenia piękna jego kazań)

11. Bonawentura (ok. 1217-74) – franciszkanin, biskup Albano, kardynał; pisarz, mistyk (14 III 1588; Sykstus V), Doctor Seraphicus [Doktor Seraficki]

12. Cyryl Aleksandryjski (ok. 376-444) – biskup Aleksandrii; wielki współtwórca doktryny trynitarnej i prawdy o Wcieleniu, przeciwnik herezji Nestoriusza (28 VII 1882: Leon XIII)

13. Cyryl Jerozolimski (ok. 305-86) – biskup Jerozolimy; gorący przeciwnik arianizmu (28 VII 1882; Leon XIII)

14. Efrem Syryjczyk (ok. 306-73) – diakon: wielki piewca eucharystii i kultu maryjnego, zwany diakonem z Edessy i Harfą Ducha Świętego (5 X 1920: Benedykt XV)

15. Franciszek Salezy (1567-1622) – biskup Genewy; pisarz duchowy, wywarł silny wpływ na pobożność swoich czasów; patron pisarzy i prasy katolickiej (16 IX 1877; Pius IX)

16. Grzegorz z Nareku (ok. 950/51-1010/11) – ormiański, poeta, mnich, teolog, filozof i mistyk (12 IV 2015; Franciszek)

17. Grzegorz z Nazjanzu (ok. 330-ok. 390) – biskup Konstantynopola; gorący przeciwnik arianizmu, obrońca Nicejskiego Wyznania Wiary i nauki o Trójcy Świętej; ze względu na swe krasomówstwo zwany chrześcijańskim Demostenesem (na Wschodzie od IX w.; na Zachodzie potwierdzony przez Piusa V w 1568)

18. Grzegorz I Wielki (ok. 540-604) – Rzymianin, papież od 590 r.; pisarz kościelny, jako teolog poruszał bardzo szeroki krąg zagadnień, reformator Kościoła i papiestwa (ogłoszony jeszcze przez Bedę w VIII w.)

19. Hieronim (ok. 343-420) – Dalmatyńczyk; biblista, tłumacz całego Pisma Świętego na łacinę, twórca tzw. Wulgaty, zwany Ojcem Biblistyki (ogłoszony przez Bedę w VIII w.)

20. Hilary z Poitiers (ok. 315-68) – biskup Poitiers; pierwszy autor łacińskiego wykładu nauki Kościoła, wprowadził teologię wschodnią do myśli zachodniej, zwany Atanazym Zachodu (13 V 1851; Pius IX)

21. Hildegarda z Bingen (1098-1179) – Niemka, benedyktynka, wizjonerka, mistyczka, kompozytorka, reformatorka Kościoła (7 X 2012; Benedykt XVI)

22. Izydor z Sewilli (ok. 560-636) – biskup Sewilli; autor swego rodzaju encyklopedii wiedzy swoich czasów, jeden z największych umysłów wczesnego średniowiecza (25 IV 1722; Innocenty XIII)

23. Jan z Ávili (1499/1500-69) – Hiszpan, kapłan, teolog, mistyk, kaznodzieja, „drugi apostoł Andaluzji” (7 X 2012; Benedykt XVI)

24. Jan Damasceński (ok. 675-ok. 749) – pochodził z Syrii; autor m.in. 3-tomowej historii herezji z jednoczesną prezentacją czystej wiary chrześcijańskiej, kaznodzieja maryjny, zwany Złotym Mówcą (19 VIII 1890; Leon XIII)

25. Jan od Krzyża (1542-91) – Hiszpan, karmelita; jeden z największych mistyków w dziejach Kościoła (24 VIII 1926; Pius XI); Doctor Theologiae Mysticae [Doktor Teologii Mistycznej]

26. Jan Złotousty (Chryzostom; ok. 347-407) – pochodził z Antiochii, arcybiskup Konstantynopola; wspaniały kaznodzieja, największy z greckich Ojców Kościoła (ogłoszony doktorem na Soborze Chalcedońskim w 451 r.)

27. Katarzyna ze Sieny (ok. 1347-80) – tercjarka dominikańska, mistyczka; korespondowała z czołowymi postaciami Kościoła swoich czasów, namawiała papieży awiniońskich do powrotu do Rzymu; współpatronka Europy (4 X 1970: Paweł VI)

28. Leon I Wielki (ok. 400-61) – pochodził z Toskanii, papież od 440 r.; jeden z głównych obrońców nauki o dwóch naturach w Chrystusie, przeciw nestorianom i monofizytom, a także przeciw innym ówczesnym herezjom (15 X 1754; Benedykt XIV)

29. Piotr Chryzolog (ok. 400-50) – pochodził z Imoli (Włochy), abp Rawenny; kaznodzieja, obrońca czystości wiary (15 X 1754; Benedykt XIV)

30. Piotr Damiani (1007-72) – benedyktyn z Rawenny, kardynał; kaznodzieja i pisarz, reformator Kościoła (27 IX 1829; Pius VIII)

31. Piotr Kanizjusz (1521-97) – Holender, jezuita; autor katechizmów i obrońca czystości wiary w okresie Reformacji, zwany też drugim apostołem Niemiec (31 V 1925; Pius XI)

32. Robert Bellarmin (1542-1621) – jezuita z Toskanii, abp Kapui; pisarz kościelny, autor m.in. katechizmu i wykładu doktryny katolickiej, używanego niemal do Soboru Watykańskiego II (17 IX 1931; Pius XI)

33. Teresa od Jezusa (z Avila; 1515-82) – karmelitanka hiszpańska; reformatorka swego zakonu, wielka mistyczka; pierwsza kobieta ogłoszona doktorem Kościoła (27 IX 1970; Paweł VI)

34. Teresa od Dzieciątka Jezus (z Lisieux), zwana Małą Tereską (1873-97) – karmelitanka francuska; patronka misji zagranicznych (19 X 1997; Jan Paweł II; Doctor Amoris)

35. Tomasz z Akwinu (1225-74) – dominikanin; usystematyzował i współtworzył teologię katolicką (ogłaszany doktorem kilkakrotnie, oficjalnie zatwierdzony 11 IV 1567; Pius V; Doctor Communis, Doctor Angelicus)

36. Wawrzyniec z Brindisi (1559-1619) – kapucyn włoski; pisarz, kaznodzieja, autor dzieł doktrynalnych (19 III 1959; Jan XXIII; Doctor Apostolicus)

Wśród osób obdarzonych tym tytułem jest m.in. 2 papieży, 2 kardynałów, 14 biskupów, 2 mnichów z pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa, 13 członków 9 zakonów i zgromadzeń zakonnych, 2 karmelitanki, jedna benedyktynka i jedna świecka tercjarka dominikańska. (Liczby te nie sumują się, gdyż niektóre osoby należą do dwóch kategorii, np. biskupi i zakonnicy.)

Wykaz dotychczasowych doktorów Kościoła w kolejności chronologicznej:

I. Wielcy doktorzy (nauczyciele) starożytności:

Kościół Zachodni: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Grzegorz Wielki.

Kościół Wschodni: Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Jan Złotousty, Atanazy.

II. Doktorzy, ogłoszeni od wieku XVI (w nawiasie rok obdarzenia ich tym tytułem):

1. Tomasz z Akwinu (1567)
2. Bonawentura (1588)
3. Anzelm (1720)
4. Izydor z Sewilli (1722)
5. Piotr Chryzolog (1729)
6. Leon Wielki (1754)
7. Piotr Damiani (1829)
8. Bernard (1830)
9. Hilary z Poitiers (1851)
10. Alfons de’ Liguori (1871)
11. Franciszek Salezy (1877)
12. Cyryl Jerozolimski i
13. Cyryl Aleksandryjski (obaj w 1882)
14. Jan Damasceński (1890)
15. Beda Wielebny (1899)
16. Efrem Syryjczyk (1920)
17. Piotr Kanizjusz (1925)
18. Jan od Krzyża (1926)
19. Robert Bellarmin i
20. Albert Wielki (obaj w 1931)
21. Antoni Padewski (1946)
22. Wawrzyniec z Brindisi (1959)
23. Teresa z Ávili i
24. Katarzyna ze Sieny (Sieneńska; obie w 1970)
25. Teresa od Dzieciątka Jezus (1997)
26. Jan z Ávili i
27. Hildegarda z Bingen (oboje w 2012)
28. Grzegorz z Nareku (2015)