Konferencja Episkopatu Polski

Kościół w Polsce ma obecnie 145 biskupów (włącznie z emerytami), w tym 141 obrządku łacińskiego i 4 obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Arcybiskupi metropolici, biskupi ordynariusze, koadiutorzy i biskupi pomocniczy tworzą Konferencję Episkopatu Polski, liczącą 94 członków.

Nie zarząd, lecz forum współpracy

Wbrew obiegowym opiniom Konferencja Episkopatu Polskie nie jest „zarządem” Kościoła katolickiego w Polsce. Biskupi podlegają władzy papieża, a nie przewodniczącego konferencji. Jest to instytucja zrzeszająca biskupów Kościoła katolickiego pracujących na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowi forum współpracy w rozwiązywaniu wspólnych problemów duszpasterskich.

Podstawową zasadą pracy konferencji episkopatu jest kolegialność, wyrażająca się we wspólnym podejmowaniu decyzji. Biskupi razem rozeznają wyzwania duszpasterskie, aby znaleźć najwłaściwsze metody ewangelizacji. Zajmują się też problemami społecznymi, rozpatrując je w świetle nauczania Kościoła. Utrzymują również w imieniu Kościoła kontakty z państwem, jednak rola ta jest ograniczona, gdyż w kwestiach regulowanych przez Konkordat stroną do rozmów z władzami jest Stolica Apostolska, chyba, że deleguje swe kompetencje w tym zakresie Konferencji Episkopatu. Ponadto Konferencja Episkopatu Polski sprawuje duchową opiekę nad Polonią w porozumieniu z miejscowymi episkopatami. Opieka ta nie ma charakteru jurysdykcyjnego, gdyż polscy księża będący duszpasterzami Polonii zgodnie z prawem kanonicznym podlegają biskupowi miejsca.

Struktury KEP

Zgodnie z obowiązującym od 2009 r. statutem, do Konferencji Episkopatu Polski należą: prymas, arcybiskupi metropolici, biskupi diecezjalni „oraz ci, którzy są z nimi prawnie zrównani”, biskup polowy, biskupi obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, biskupi koadiutorzy, biskupi pomocniczy. Biskupi seniorzy (emeryci) nie są członkami KEP.

1. Prezydium

Najściślejszym gronem kierowniczym KEP jest Prezydium. W jego skład wchodzą: przewodniczący i jego zastępca (wybierani spośród biskupów diecezjalnych na pięć lat, z możliwością ponownego wyboru na drugą kadencję) oraz sekretarz generalny (wybierany na ten sam okres; zwykle jest nim jeden z biskupów pomocniczych).

Prezydium ma prawo zabierać głos w sprawach publicznych, „kiedy wymaga tego dobro Kościoła”. Ponadto przedstawia kandydatów na przewodniczących komisji, rad, zespołów, duszpasterzy krajowych różnych środowisk i polskich instytucji katolickich za granicą.

2. Przewodniczący KEP reprezentuje Konferencję na zewnątrz, zwołuje Radę Stałą, zebranie plenarne, Radę Biskupów Diecezjalnych i przewodniczy ich obradom. Ponadto – jak stwierdza statut KEP: „zaprasza, wyjątkowo i w szczególnych przypadkach, na zebranie Konferencji inne osoby, po wysłuchaniu Prezydium”. Przesyła też „sprawozdania i dokumenty z zebrań plenarnych oraz Rady Biskupów Diecezjalnych do Stolicy Apostolskiej, za pośrednictwem Nuncjatury Apostolskiej”. W przypadku prawnej przeszkody przewodniczącego funkcję tę pełni jego zastępca.

Od 2014 r. przewodniczącym KEP jest metropolita poznański abp Stanisław Gądecki, jego zastępcą metropolita krakowski Marek Jędraszewski, a sekretarzem generalnym biskup pomocniczy archidiecezji lubelskiej Artur Miziński.

3. Sekretariat

Sekretariat KEP, tłumaczy bp Miziński, jest „stałym elementem, zapewniającym ciągłość tej instytucji”, pełniąc rolę służebną wobec jej struktur. Przygotowuje materiały na zebrania KEP, sporządza i archiwizuje ich dokumentację, utrzymuje kontakty z konferencjami episkopatów w innych krajach, koordynuje udział biskupów w spotkaniach międzynarodowych, prowadzi korespondencję z władzami państwowymi itd.

Sekretarzowi generalnemu KEP podlega Biuro Prasowe, kierowane przez rzecznika KEP, które utrzymuje kontakty z mediami. Funkcję tę pełni od 2020 r. jezuita o. Leszek Gęsiak. Biuro prowadzi stronę internetową www.episkopat.pl, profile KEP w mediach społecznościowych (także w języku angielskim) oraz wydaje organ urzędowy „Akta KEP” i doroczny „Informator” o KEP.

4. Zebranie plenarne

Nie rzadziej niż dwa razy w roku KEP zbiera się na zebraniu plenarnym, zwoływanym przez przewodniczącego. Deklaracje doktrynalne muszą być na nim przyjęte jednomyślnie (lub większością przynajmniej dwóch trzecich głosów, lecz wtedy ich ogłoszenie wymaga uprzedniego uznania przez Stolicę Apostolską). Do wydania dekretów ogólnych wymaga się dwóch trzecich głosów, zaś inne uchwały zapadają bezwzględną większością głosów przy obecności przynajmniej połowy członków KEP. W zebraniach plenarnych mogą też uczestniczyć biskupi seniorzy, ale jedynie z głosem doradczym, bez prawa do udziału w głosowaniach, a także nuncjusz apostolski w Polsce (na zaproszenie przewodniczącego KEP).

5. Rada Stała

Między zebraniami plenarnymi zbiera się Rada Stała, którą tworzą przewodniczący: KEP, jego zastępca, Prymas Polski, kardynałowie kierujący diecezjami, sekretarz generalny oraz ośmiu biskupów wybranych przez zebranie plenarne (sześciu diecezjalnych i dwóch pomocniczych) na pięcioletnią kadencją (z możliwością ponownego wyboru na drugą). Do jej kompetencji należy m.in. koordynacja prac KEP, czuwanie nad wykonaniem jej decyzji i przygotowanie zebrań plenarnych. Może także w imieniu KEP zajmować, podobnie jak Prezydium, stanowisko w sprawach publicznych.

Obecnie członkami Rady Stałej są z urzędu: abp Stanisław Gądecki (przewodniczący KEP), abp Marek Jędraszewski (zastępca przewodniczącego), bp Artur Miziński (sekretarz generalny), kard. Kazimierz Nycz (urzędujący kardynał) i abp Wojciech Polak (prymas Polski), z wyboru zaś: bp Andrzej Czaja, abp Wacław Depo, abp Józef Kupny, bp Wiesław Śmigiel, abp Tadeusz Wojda, bp Marian Florczyk i bp Piotr Turzyński. Jest w niej jeden wakat po niedawnej dymisji abp. Andrzeja Dzięgi.

6. Rada Biskupów Diecezjalnych

Przynajmniej raz w roku zbiera się też Rada Biskupów Diecezjalnych. Zajmuje się ogólnie kwestiami duszpasterskimi, administracyjnymi i finansowymi diecezji. Spotkanie rady zwołuje przewodniczący KEP. W jej obradach bierze udział 44 biskupów diecezjalnych oraz sekretarz generalny KEP.

7. Rada Ekonomiczna

Sprawy finansowe KEP leżą w gestii Rady Ekonomicznej, której obecnie przewodniczy bp Jan Piotrowski (Kielce). Natomiast bezpośrednio majątkiem KEP zarządza ekonom, wybierany na pięć lat (od 2008 r. jest nim ks. Janusz Majda z Tarnowa), który co roku składa na zebraniu plenarnym sprawozdanie ze swej działalności. Przed zatwierdzeniem musi być ono zaopiniowane przez Komisję Rewizyjną (kieruje nią abp Stanisław Budzik z Lublina).

8. Komisje, rady, zespoły

Poszczególnymi dziedzinami życia Kościoła zajmują się komisje, rady i zespoły – stałe lub doraźne. Komisje składają się z biskupów, wspomaganych przez konsultorów: duchownych i świeckich, a członkami rad i zespołów mogą być wszyscy katolicy. Ich kadencja trwa pięć lat i może być przedłużona o kolejne pięć. Obecnie istnieje 10 komisji, 11 rad i 20 zespołów.

KEP desygnuje także swoich reprezentantów do Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu Rzeczpospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski (jej współprzewodniczącym ze strony kościelnej jest od 2020 r. abp Marek Jędraszewski). Trzech członków KEP wchodzi także w skład powoływanej przez Stolicę Apostolską Kościelnej Komisji Konkordatowej, kierowanej od 2018 r. przez bp. Artura Mizińskiego.

9. Nowelizacja statutu

W 2022 r. KEP znowelizowała swój statut. Postanowiła m.in., że w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak pandemia, zebrania plenarne będą odbywały się online, a niektóre kompetencje KEP przejdą na jej przewodniczącego i Prezydium. Nie dotyczy to jednak zebrań, na których podejmowane byłyby decyzje wymagające głosowania. Zaproponowano ponadto, aby sekretarzem generalnym KEP wybierano albo jednego z biskupów pomocniczych, albo księdza (który, nie będąc członkiem KEP, nie miałby wówczas prawa głosu na zebraniach plenarnych). Znowelizowany statut zacznie obowiązywać po zatwierdzeniu przez Stolicę Apostolską.

Statystyki i ciekawostki

Według danych z dnia 11 marca 2024 roku episkopat Polski składa się ze 145 biskupów (w tym 4 obrządku bizantyjsko-ukraińskiego). Jest wśród nich 3 kardynałów, 24 arcybiskupów, 118 biskupów.

Pełnią oni funkcję: biskupów diecezjalnych – 41, w tym 14 metropolitów (2 kardynałów), biskupa polowego – 1, biskupów pomocniczych – 52. Tworzą oni Konferencję Episkopatu Polski, liczącą 94 członków. Jedną archidiecezją (szczecińsko-kamieńską) i dwiema diecezjami (łowicką i sosnowiecką) kierują tymczasowo administratorzy apostolscy, wyłonieni spośród biskupów.

W skład KEP nie wchodzi natomiast 51 biskupów seniorów (w tym 1 kardynał i 12 arcybiskupów).

Konferencja Episkopatu Polski należy do najliczniejszych konferencji biskupich na świecie. Ma to związek z dużą liczbą biskupów pomocniczych, którzy stanowią większość (52 procent) członków KEP. Jest to sytuacja niezwykle rzadko spotykana w świecie. W kilku polskich diecezjach jest po trzech biskupów pomocniczych (Katowice, Kraków, Lublin, Tarnów, Warszawa), choć zarazem w ośmiu innych (Drohiczyn, Rzeszów, Sandomierz, Sosnowiec, Włocławek i trzy eparchie greckokatolickie) nie ma obecnie ani jednego, tak jak w większości diecezji świata.

Najstarszymi biskupami w Polsce są: 97-letni Julian Wojtkowski z Olsztyna i 96-letni Kazimierz Romaniuk z Warszawy-Pragi, zaś najmłodszymi: 44-letni Maciej Małyga z Wrocławia i 45-letni Adrian Put z Zielonej Góry-Gorzowa. Najmłodszy w chwili nominacji biskupiej był 37-letni Edward Ozorowski z Białegostoku (w 1979), a najstarszy 65-letni Jan Zając (w 2004).

Obecnie najstarszymi ordynariuszami diecezji lub metropolitami są: 74-letni: Marek Jędraszewski z Krakowa, Stanisław Gądecki z Poznania i Jacek Jezierski z Elbląga. Z kolei najmłodszymi są: 51-letni Arkadiusz Trochanowski z Olsztyna-Gdańska oraz 55-letni: Wiesław Śmigiel z Torunia i Damian Bryl z Kalisza.

Najdłużej biskupami są: Julian Wojtkowski z Olsztyna (wyświęcony w 1969 r.), Paweł Socha z Zielonej Góry-Gorzowa (1973), Władysław Bobowski z Tarnowa (1975) i Alfons Nossol (1977). Są oni jedynymi żyjącymi polskimi biskupami, których mianował jeszcze papież Paweł VI (1963-1978). Około połowa polskich hierarchów pochodzi z nominacji św. Jana Pawła II (1978-2005), a pozostałych mianowali: Benedykt XVI (2005-2013) i Franciszek (od 2013 r.).

Biskupów należących do zgromadzeń zakonnych jest 11 – dwóch pallotynów (SAC) oraz po jednym bazylianinie (OSBM), franciszkaninie (OFM), franciszkaninie konwentualnym (OFMConv), kapucynie (OFMCap), klaretynie (CMF), misjonarzu (CM), paulinie (OSPPE), sercaninie (SCI) i werbiście (SVD).

Biskupi noszą 56 różnych imion. Najwięcej jest wśród nich: Andrzejów i Janów (po 9), Józefów, Piotrów i Stanisławów (po 8), Grzegorzów, Krzysztofów, Marków i Tadeuszów (po 5).

Honorowe pierwszeństwo wśród biskupów polskich przysługuje arcybiskupowi metropolicie gnieźnieńskiemu, który od XV wieku nosi tytuł prymasa Polski. W czasach I Rzeczypospolitej miał on znaczenie polityczne, gdyż prymas był pierwszym senatorem i regentem rządzącym państwem w okresie bezkrólewia (interreksem) oraz kierował elekcją nowego monarchy i koronował go. Był legatem papieskim, któremu podporządkowane były wszystkie sprawy Kościoła w Polsce. Choć Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. zniósł jurysdykcję prymasowską wobec innych diecezji, to kolejni prymasi faktycznie nadal byli liderami Kościoła w Polsce. Tym bardziej, że od 1918 do 1994 roku z urzędu przewodniczyli KEP. Dodatkowo po II wojnie światowej otrzymali specjalne pełnomocnictwa papieskie z uwagi na sytuację Kościoła pod rządami komunistów. Obecnie tytuł prymasowski ma jedynie charakter honorowy. Prymasom przysługuje przywilej noszenia purpurowych szat, nawet gdy nie są kardynałami, jednak obecny prymas, abp Wojciech Polak z niego nie korzysta.

Członkami episkopatu Polski nie są biskupi Polacy pracujący w strukturach Stolicy Apostolskiej i dyplomacji watykańskiej (w tym dwóch kardynałów: Konrad Krajewski i Stanisław Ryłko) oraz na misjach.