Kościół Greckokatolicki w Polsce

W dniach 7-9 lipca w Polsce i na Ukrainie odbędą się kościelne obchody 80. rocznicy rzezi wołyńskiej, a towarzyszyć im będzie ogłoszenie wspólnego Oświadczenia orędzia Kościoła katolickiego w Polsce, Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego i Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie. Dokument zostanie podpisany dziś podczas uroczystej liturgii w archikatedrze św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

Z tej okazji publikujemy dossier na temat Kościoła Greckokatolickiego w Polsce.

Kościół Greckokatolicki w Polsce tworzy metropolię przemysko-warszawską, w której skład wchodzą archieparchia przemysko-warszawska oraz eparchie wrocławsko-gdańska i olsztyńsko-gdańska. Ta pierwsza ma siedzibę w Przemyślu i obejmuje tereny Rzeczypospolitej położone na wschód od Wisły, podobnie jak utworzona w 2020 eparchia olsztyńsko-gdańska, druga natomiast, mająca siedzibę we Wrocławiu i istniejąca od 1996 (jako wrocławsko-gdańska, pod obecną nazwą od 2020), obejmuje ziemie na zachód od Wisły.

Historia biskupstwa przemyskiego

Pierwszym historycznie udokumentowanym biskupem przemyskim był Antoni Dobrynia, wyświęcony przez metropolitę kijowskiego w 1218 roku. W 1422 eparchię przemyską połączono z eparchią samborską ze stolicą w Przemyślu, tworząc eparchię przemysko-samborską. W XVII wieku biskupi przemyscy zaczęli oficjalnie używać tytułu przemysko-samborsko-sanocki, mimo że samodzielna eparchia sanocka nigdy nie istniała.

W grudniu 1596 na synodzie w Brześciu większość biskupów zarządzających eparchiami w Rzeczypospolitej (ale bez ówczesnego biskupa przemyskiego Michała Kopystyńskiego) podpisała akt unii z Rzymem, uznając zwierzchnictwo papieża. Unia gwarantowała m.in. nienaruszalność obrządku wschodniego, zachowanie własnej hierarchii kościelnej i prawa kanonicznego. Sąsiednia eparchia lwowska przyjęła Unię w 1700 roku. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) Kościół unicki w zaborze austriackim, nazwany tam greckokatolickim, musiał realizować reformy kościelne cesarzowej Marii Teresy. Wprowadzono wówczas pewne zmiany organizacyjno-prawne w zakresie zarządzania eparchią i nastąpiła korekta jej granic.

Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospolitej

W II Rzeczypospolitej eparchia przemyska była jedną z trzech jednostek greckokatolickiej prowincji kościelnej – metropolii halicko-lwowskiej. Ordynariuszowi przemyskiemu podlegały parafie w Krakowie i Warszawie, leżące poza obrębem eparchii, zajmującej wówczas powierzchnię około 40 tys. kilometrów kwadratowych. Ze schematyzmu z 1934 wynika, że w 54 dekanatach eparchii istniało 759 parafii, obsługiwanych przez 813 księży diecezjalnych. Czynnych było 1359 cerkwi i 51 domów zakonnych, a w seminarium duchownym w Przemyślu kształciło się 145 kleryków. Na ziemiach tych mieszkało 1 244 191 wiernych, a w 1938 było ich około 1 159 380, mimo że w 1934 z jej obszaru wyodrębniono nową jednostkę – administraturę apostolską Łemkowszczyzny (9 dekanatów i 111 parafii ze 128 tys. wiernych). Łącznie na początku 1939 w eparchii przemyskiej razem z Łemkowszczyzną żyło 1320 tys. grekokatolików. Działały organizacje, stowarzyszenia, szkoły, internaty, sierocińce i wydawnictwa katolickie. Kościół greckokatolicki miał liczne dobra: budynki, pola, ogrody, lasy i majątek ruchomy.

Należy też wspomnieć o bezcennych zbiorach biblioteki kapituły greckokatolickiej (rękopisy, dokumenty pergaminowe, inkunabuły, starodruki itp.) oraz o wspaniałych dziełach sztuki: ikonach, obrazach i innych przedmiotach, takich jak krzyż mołdawski z XVI wieku, epitrachile (stuły) podarowane przez Bohdana Chmielnickiego czy legendarna mitra biskupów przemyskich, tzw. Korona Daniela. Niestety, większość tych bezcennych zabytków zaginęła w latach 1939-47.

Kościół w latach II wojny światowej i w okresie prześladowań komunistycznych

Po 17 września 1939 znaczną część eparchii przemyskiej zajęła Armia Czerwona. Już w październiku tegoż roku władze sowieckie skonfiskowały kościelne majątki ziemskie. Ze szkół usunięto nauczanie religii, rozwiązano liczne organizacje katolickie i wprowadzono cenzurę wydawnictw kościelnych. Rozpoczęły się deportacje ludności greckokatolickiej i areszty księży unickich.

Komuniści zamierzali zlikwidować Kościół greckokatolicki a jego wyznawców „przerobić” na prawosławnych. Napaść Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 pokrzyżowała te plany, ale powrócono do nich zaraz po wojnie. W 1946 na tzw. „pseudosoborze” we Lwowie, w którym – mimo nacisków, szantaży i gróźb – nie wziął udziału żaden biskup unicki, zlikwidowano Ukraiński Kościół Greckokatolicki, włączając jego wyznawców siłą do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, podporządkowanego reżimowi stalinowskiemu. Prawie wszyscy ówcześni hierarchowie uniccy ponieśli śmierć męczeńską za wiarę i jedność Kościoła, np. błogosławieni Jozafat Kocyłowski i Hryhorij Łakota (aresztowani 25 czerwca 1946).

W zmienionej po II wojnie światowej rzeczywistości w Polsce znalazły się w całości administratura apostolska Łemkowszczyzny (140 tys. wiernych) i zachodnia część eparchii przemyskiej (23 dekanaty, 246 parafii z 420 cerkwiami i 31 kaplicami). Wśród 417 006 wiernych pracowało około 270 księży. W wyniku zawartego w 1944 układu o repatriacji obywateli narodowości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej i rusińskiej do końca 1946 wysiedlono do sowieckiej Ukrainy około 480 tys. osób, w tym prawie 70 tys. Łemków oraz wielu wiernych i księży greckokatolickich.

W tej sytuacji Pius XII nadał prymasowi Polski kard. Augustowi Hlondowi i metropolicie krakowskiemu abp. Adamowi Sapieże specjalne uprawnienia, które zezwalały kapłanom greckokatolickim na sprawowanie liturgii i innych posług religijnych w rycie łacińskim bez konieczności zmiany obrządku. Papież zobowiązał też obu hierarchów do umożliwienia grekokatolikom przyjmowania sakramentów w ich obrządku. 10 grudnia 1946 prymas został specjalnym delegatem dla wszystkich wschodnich obrządków katolickich w Polsce.

9 stycznia 1947 na posiedzeniu Komisji Głównej Konferencji Episkopatu Polski powołano specjalną komisję ds. obrządku wschodniego, po czym kard. Hlond powołał 31 marca 1947 kanonika kapituły przemyskiej ks. Wasyla Hrynyka na wikariusza generalnego greckokatolickiej eparchii przemyskiej. 1 kwietnia 1949 wikariuszem generalnym administratury apostolskiej Łemkowszczyzny został ks. Andrij Złupko, który jednak pełnił swe funkcję jedynie dwa miesiące, gdyż z powodu wysiedlenia w ramach akcji „Wisła” swe uprawnienia przekazał ks. Petrowi Szuflatowi.

Wcześniej, w ramach akcji repatriacyjnej w latach 1944-46 na Ukrainę radziecką przesiedlono ok. 300 księży greckokatolickich. Następnie podczas akcji „Wisła”, niejednokrotnie z dużą brutalnością, od 28 kwietnia do 28 lipca 1947 wysiedlono na ziemie zachodnie i północne 140 575 Ukraińców i członków rodzin mieszanych, w tym ponad 100 tys. grekokatolików, wśród nich 62 kapłanów. Dalszych 7 duchownych greckokatolickich aresztowano i wywieziono do ZSRR albo do tzw. Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie. Podobne represje dotknęły zakony greckokatolickie.

Wśród rozproszonej ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych ocaleli z pogromów i aresztów księża starali się podejmować pracę duszpasterską. Władze, dążąc do ostatecznego zlikwidowania nawet namiastki Kościoła greckokatolickiego, faworyzowały prawosławnych. W 1951 metropolitą Kościoła prawosławnego w Polsce został Makarij Oksijuk, który m.in. przeprosił patriarchę moskiewskiego za „schizmę” z 1924 (tj. za przyjęcie przez polskich prawosławnych autokefalii od Konstantynopola, a nie od Moskwy). Biskup ten był również bardzo aktywny przy likwidacji Kościoła greckokatolickiego na osławionym „pseudosoborze” we Lwowie w 1946. W 1952 Biuro Polityczne KC PZPR postanowiło, iż władze winny popierać duchowieństwo prawosławne w sprawowaniu kultu religijnego i zakładaniu parafii. Postanowiono również zdecydowanie zwalczać organizowanie wyznania greckokatolickiego przez tzw. „nacjonalistyczne agentury podziemne”.

Wkrótce okazało się, że władze państwowe nie zamierzają nadać Kościołowi greckokatolickiemu osobowości prawnej. Jedynie w wyniku rozmów prowadzonych przez biskupów rzymskokatolickich zgodziły się na tolerowanie duszpasterstwa greckokatolickiego pod warunkiem, że na zewnątrz będzie ono reprezentowane przez hierarchię łacińską.

Nie czekając na wymagane zezwolenia z Urzędu ds. Wyznań ks. W. Hrynyk (nieraz nawet bez wiedzy i zgody Kościoła łacińskiego) zaczął tworzyć parafie dla rozproszonej ludności greckokatolickiej. Dzięki nadludzkim wysiłkom zdołał utworzyć 68 greckokatolickich placówek i ośrodków duszpasterskich.

W 1964 Stolica Apostolska mianowała prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego delegatem dla wiernych obrządków greckokatolickiego i ormiańskiego w Polsce nie mających własnych biskupów, ze wszystkimi prawami ordynariusza. Prymas powołał na swego wikariusza generalnego ks. mitrata W. Hrynyka, który w 1969 powrócił do Przemyśla, a swoje funkcje wikariusza generalnego i proboszcza parafii katedralnej pełnił ofiarnie aż do śmierci 31 maja 1977. Jego następcą został ks. mitrat Stefan Dziubina, który piastował ten urząd do śmierci kard. Stefana Wyszyńskiego 28 maja 1981. Nowo mianowany prymas Polski abp Józef Glemp 22 grudnia 1981 roku powołał dwóch wikariuszy generalnych: dla Polski Północno-Zachodniej ojca Jozafata Romanyka OSBM z Warszawy i dla Polski Południowo-Wschodniej – ks. kan. Jana Martyniaka, proboszcza parafii w Legnicy.

Wikariat północny dzielił się na dekanaty koszaliński i olsztyński. Obejmował 43 placówki duszpasterskie przy parafiach rzymskokatolickich, z których 18 miało osobną lokalizację. Pracę duszpasterską prowadziło w nich 22 kapłanów. Wikariat południowy również dzielił się na dwa dekanaty: przemyski i wrocławski i obejmował 39 placówek duszpasterskich.

Odradzanie się struktur Kościoła greckokatolickiego w Polsce

W 1989 roku Kościół greckokatolicki w Polsce otrzymał, po raz pierwszy od aresztowania bp. Kocyłowskiego (1946), własnego biskupa. Został nim, konsekrowany 16 września 1989 ks. mitrat Jan Martyniak, początkowo jako sufragan prymasa Polski i wikariusz generalny wiernych obrządku greckokatolickiego. 16 stycznia 1991 Jan Paweł II mianował go ordynariuszem greckokatolickiej eparchii przemyskiej.

Od tej chwili zaczęły się odradzać urzędy, instytucje i sieć parafialna tej eparchii, która objęła swym zasięgiem cały obszar państwa polskiego. 24 maja 1996 Stolica Apostolska utworzyła w Polsce greckokatolicką prowincję kościelną – metropolię przemysko-warszawską, w której skład weszły dwie nowo utworzone jednostki administracyjne: archieparchia przemysko-warszawska i eparchia wrocławsko-gdańska. Bp Jan Martyniak został arcybiskupem przemysko-warszawskim a pierwszym biskupem wrocławsko-gdańskim papież mianował ks. Teodora Majkowicza (1932-98). Kierował on tą eparchią niespełna dwa lata, gdyż zmarł 9 maja 1998 w wieku 69 lat. 25 listopada 2020 Franciszek powołał do życia nową eparchię – olsztyńsko-gdańską i mianował jej biskupem ks. Arkadiusza Trochanowskiego, jednocześnie zmienił nazwę eparchii wrocławsko-gdańskiej na wrocławsko-koszalińską. Od 7 listopada 2015 metropolitą przemysko-warszawskim jest abp Eugeniusz Popowicz.

Metropolita przemysko-warszawski Eugeniusz Mirosław Popowicz

Urodził się 12 października 1961 w Człuchowie (południowo-zachodnia część obecnego województwa pomorskiego) w rodzinie przesiedleńców ukraińskich. W latach 1981-86 studiował teologię w Wyższym Seminarium Duchownym w Lublinie. 14 października 1986 ówczesny sekretarz Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich abp Myrosław Marusyn wyświęcił go w Stargardzie Szczecińskim na diakona, a w 3 dni później na prezbitera. Młody kapłan posługiwał przez dwa lata jako wikariusz w parafiach w Pasłęku i Elblągu, po czym wyjechał na dalsze studia w zakresie wschodniego prawa kanonicznego w Papieskim Instytucie Wschodnim w Rzymie, które ukończył w 1993 doktoratem.

Po zakończeniu specjalizacji ówczesny zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego (UKGK) kard. Myrosław Lubacziwski skierował ks. Popowicza do pracy na Ukrainie. Pracował tam jako wikariusz sądowy w Metropolitalnym Sądzie Kościelnym we Lwowie oraz wykładał w seminariach duchownych we Lwowie, Tarnopolu i we Lwowskiej Akademii Teologicznej (dzisiejszy Ukraiński Uniwersytet Katolicki).

W 1995 r. ks. mitrat Popowicz wrócił do Polski na stanowisko proboszcza parafii greckokatolickich w Górowie Iławeckim i Lelkowie. Rok później, w maju 1996, po nominacji ks. mitrata Teodora Majkowicza na biskupa diecezjalnego nowo utworzonej diecezji wrocławsko-gdańskiej, powierzono mu obowiązki proboszcza parafii katedralnej w Przemyślu i wikariusza generalnego (protosyngiela) archieparchii przemysko-warszawskiej. Został też redaktorem „Przemyskich Wiadomości Archidiecezjalnych” i wszedł w skład kolegium redakcyjnego miesięcznika „Błahowist”.

4 listopada 2013 Ojciec Święty Franciszek mianował ks. mitrata Eugeniusza M. Popowicza biskupem pomocniczym tej jednostki kościelnej, przydzielając mu stolicę tytularną Horrea Coelia. Na biskupa wyświęcił go 21 grudnia tegoż roku w soborze katedralnym św. Jana Chrzciciela w Przemyślu zwierzchnik UKGK arcybiskup większy kijowsko-halicki Swiatosław Szewczuk, a współkonsekratorami byli abp metropolita przemysko-warszawski Jan Martyniak i biskup wrocławsko-gdański Włodzimierz Juszczak. Dewizą biskupią nowego hierarchy stały się słowa „Pan światłem i zbawieniem moim” (po ukraińsku).

7 listopada 2015 papież powołał go na arcybiskupa metropolitę archieparchii przemysko-warszawskiej na miejsce abp. Martyniaka, który ustąpił ze względu na wiek i stan zdrowia. 19 grudnia tegoż roku abp Popowicz odbył ingres do soboru archikatedralnego w Przemyślu i kanonicznie objął rządy w archieparchii. Gdy 25 listopada 2020 Franciszek utworzył eparchię olsztyńsko-gdańską, mianując jednocześnie jej biskupem ks. Arkadiusza Trochanowskiego, to do czasu jego sakry i objęcia jej przez nowego biskupa 23 stycznia 2021 był jej administratorem apostolskim.

Biskup wrocławsko-koszaliński Włodzimierz Roman Juszczak

Urodził się 19 lipca 1957 r. w Legnicy. Jego ojciec – Bazyli jako kilkunastoletni chłopiec został z całą rodziną wysiedlony (w ramach akcji „Wisła”) z łemkowskiej, podgorlickiej Bodnarki na ziemię lubuską. Matka – Iwanna (z domu Tełesnyćka) w 1946 wyjechała z rodzicami z Berezki (k. Birczy) do Niemiec. Rodzice przyszłego biskupa poznali się już na Ziemiach Zachodnich i pobrali się w 1956. Roman był pierwszym dzieckiem ochrzczonym i bierzmowanym w parafii greckokatolickiej w Legnicy. Po ukończeniu w 1972 szkoły podstawowej w Rosochatej rozpoczął naukę w ukraińskim liceum ogólnokształcącym w Legnicy. Proboszczem parafii i duszpasterzem młodzieży w tym mieście był wówczas ks. mitrat Jan Martyniak – przyszły metropolita przemysko-warszawski.

31 sierpnia 1976 Roman Juszczak wstąpił do zakonu bazylianów, przyjmując imię Włodzimierz. Pierwsze śluby zakonne złożył 18 czerwca 1978. 1 maja 1983, po ukończeniu seminarium duchownego w Warszawie, złożył śluby wieczyste, 8 maja przyjął święcenia diakonatu, a 28 tegoż miesiąca ówczesny metropolita wrocławski abp (od 1985 kardynał) Henryk Gulbinowicz wyświęcił go w Legnicy na kapłana. Następnie o. Juszczak pracował w parafiach w Bartoszycach i w Asunach (obecnie woj. warmińsko-mazurskie). Od 1985 opiekował się także parafią w Ostrym Bardzie. W 1984 rozpoczął zaoczne studia na Wydziale Prawa Kanonicznego ATK w Warszawie, zakończone licencjatem w 1990.

W 1989 prowincjał bazylianów o. Wasyl Medwit (obecnie biskup-emeryt na Ukrainie) mianował go mistrzem nowicjatu i prefektem braci-studentów w monasterze warszawskim. W 1993 przez niespełna rok o. W. Juszczak był proboszczem parafii greckokatolickiej w Węgorzewie, ale już w lipcu 1994 został protoihumenem (prowincjałem) swego zakonu i wrócił do Warszawy.

Ojciec Włodzimierz nie tylko zajmował się sprawami studentów i życiem prowincji, ale był także proboszczem parafii greckokatolickiej w Warszawie. Troszczył się też o monaster bazyliański i cerkiew w przemyskiej dzielnicy Zasanie, zwrócone w 1996 bazylianom przez władze państwowe. 24 kwietnia 1999 Jan Paweł II mianował go biskupem eparchii wrocławsko-gdańskiej z siedzibą we Wrocławiu. Chirotonię (sakrę) nowy władyka przyjął 19 czerwca tegoż roku. Jego zawołaniem biskupim są słowa „W górę serca” (po ukraińsku). 25 listopada 2020, w związku z utworzeniem przez papieża eparchii olsztyńsko-gdańskiej, zmienił się jego tytuł biskupi na wrocławsko-koszaliński.

Biskup olsztyńsko-gdański Arkadiusz Trochanowski

Urodził się 6 stycznia 1973 w Szprotawie (woj. lubuskie) w łemkowskiej rodzinie przesiedleńców w ramach „Akcji Wisła” jako syn Jana i Olgi, pochodzących z Brunar Niżnych i Wawrzki w Zachodniej Łemkowszczyźnie. Uczęszczał do szkoły podstawowej i średniej w Szprotawie. Po maturze kształcił się w latach 1994–2000 w Wyższym Seminarium Duchownym w Lublinie. 19 sierpnia 1998 abp Jan Martyniak wyświęcił go w Szprotawie na diakona i w tym charakterze A. Trochanowski posługiwał w latach 1998-99 w parafii Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Legnicy.

W 2000 roku uzyskał magisterium z teologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W okresie 1998-2002 kontynuował studia specjalistyczne na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu, będąc jednocześnie stypendystą w Instytucie Katechetyczno-Językowym w Gamingu (Austria). W 2012 został doktorem teologii ekumenicznej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

29 lipca 2000 w katedrze św. Wincentego i św. Jakuba we Wrocławiu bp Włodzimierz Juszczak OSBM wyświęcił go na kapłana. Przez rok ks. Trochanowski był wikariuszem w parafiach we Wrocławiu, Środzie Śląskiej, Oławie i Oleśnicy, następnie proboszczem parafii św. Michała Archanioła w Szczecinku (2001-16) i parafii Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Wałczu (2001-20); duszpasterzem sportowców), a także redaktorem miesięcznika „Błahowist” (2003-20) i w latach 2010-20 dyrektorem wydziału ds. duszpasterstwa dzieci i młodzieży w eparchii wrocławsko-gdańskiej.

25 listopada 2020 Franciszek mianował go pierwszym biskupem ustanowionej w tym samym dniu eparchii olsztyńsko-gdańskiej. 23 stycznia 2021 na biskupa wyświęcił go abp S. Szewczuk a współkonsekratorami byli abp Eugeniusz Popowicz i biskup pomocniczy eparchii samborsko-drohobyckiej Hryhorij Komar. Tegoż dnia nowy biskup odbył ingres do katedry Opieki Matki Bożej w Olsztynie i objął rządy w swej eparchii. Jako zawołanie biskupie przyjął słowa „We wspólnocie z Bogiem” (po ukraińsku). W łonie Konferencji Episkopatu Polski bp Trochanowski stoi na czele Zespołu ds. Kontaktów z Przedstawicielami Kościoła Greckokatolickiego na Ukrainie.