Kościół, 20 lat wolności – relacje z państwem

Jednym z trwałych osiągnięć 20 lat polskiej demokracji jest harmonijny model współistnienia Kościoła i państwa. Naczelną zasadą jest konstytucyjna wolność wyznania oraz autonomia sfery religijnej i politycznej, zapisana w Konkordacie między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską.

Polska Konstytucja z 1997 r., choć nie posiada tradycyjnego Invocatio Dei, zawiera unikalny w Europie zapis odwołujący się do Boga i wartości chrześcijańskich: „My, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł…”.

Warto nadmienić, że formuła ta została uznana za wybitne osiągnięcie polskiej myśli konstytucyjnej, czego dowodem było przedstawienie jej przez Europejską Partię Ludową jako propozycję do traktatu konstytucyjnego UE. Niestety, nie została przyjęta w Konwencie z powodu sprzeciwu delegacji francuskiej.

Fundament pod ustawodawstwo szanujące prawa ludzi wierzących w demokratycznej Polsce stworzyły ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz o stosunkach między państwem i Kościołem z maja 1989 r. Były one jednym z ostatnich aktów ustawodawczych wymuszonych na reżimie komunistycznym.

Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego przyznawała osobowość prawną wszystkim strukturom kościelnym, włącznie z uczelniami i stowarzyszeniami katolickimi, gwarantowała swobodę kultu i katechizacji, możliwość nieskrępowanej działalności charytatywnej, opiekę duszpasterską w wojsku, więziennictwie, szpitalach oraz zakładach wychowawczych i opieki społecznej. Znosiła też wszelkie ograniczenia działalności wydawniczej Kościoła, a ponadto przyznawała mu prawo obecności w publicznej telewizji i radio oraz możliwość posiadania własnych rozgłośni radiowych w diecezjach.

Natychmiast po wygranych przez obóz solidarnościowy wyborach z 4 czerwca 1989 r. nastąpiło przywrócenie stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską oraz restytucja Ordynariatu Polowego.

Kompromis w ochronie życia

Na początku lat 90. Kościół w Polsce – poza odbudową struktur duszpasterskich – bardzo silnie zaangażował się w walkę o ochronę ludzkiego życia, traktując to jako fundament zdrowej demokracji. W wyniku inspirowanej przez Kościół presji społecznej, w styczniu 1993 r. została przyjęta przez Sejm ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Wprowadzała prawny zakaz aborcji, dopuszczając jej dokonywanie w pewnych wypadkach, co stanowiło formę kompromisu. Kompromis ten został niebawem podważony przez obóz lewicy. W sierpniu 1996 r. Sejm przyjął radykalnie permisywistyczną nowelizację. Zmiany te zakwestionował Trybunał Konstytucyjny w maju 1997 r.

Od tego czasu żadna większość rządząca nie usiłowała podważyć istniejącego kompromisu aborcyjnego, przez co stał się on jednym z trwałych elementów ustrojowych III Rzeczypospolitej. Wyjątek stanowiły próby ustanowienia konstytucyjnego zapisu o nienaruszalności życia od momentu poczęcia, podjęte przez grupę Marka Jurka w PiS. Nie uzyskał on jednak poparcia ani parlamentu, ani nawet macierzystej partii.

Konkordat

Reaktywowanie normalnych relacji dyplomatycznych z Watykanem stworzyło podstawy do negocjacji umowy konkordatowej. Została ona podpisana przez obie strony w lipcu 1993 r. Jednak silna obstrukcja tej umowy przez obóz lewicy – który powrócił do władzy we wrześniu 1993 r. – spowodowała 5-letnie opóźnienie jego ratyfikacji.

Zapisy polskiego Konkordatu – uznawanego za wzorcowy w tej części Europy – wcielają w życie ustalenia społecznej doktryny Soboru Watykańskiego II. Ideą przewodnią jest uznanie prawa do wolności religijnej każdej jednostki i wspólnot religijnych, w przestrzeni prywatnej jak i publicznej. Nie narusza to zasady neutralności światopoglądowej państwa. W związku z tym obywatel ma prawo do korzystania z dobrowolnego udziału w nauczaniu religii w ramach systemu edukacji, czy duszpasterskiej opieki na terenie służby zdrowia, w wojsku, systemie penitencjarnym i innych. Konkordat zapewnia też prawne skutki małżeństwa kościelnego.

Umowa ze Stolicą Apostolską gwarantuje Kościołowi w Polsce prawo do swobodnego pełnienia misji duszpasterskiej i wykonywania jurysdykcji, tworzenia struktur i obsadzania urzędów kościelnych w oparciu o własne prawo, bez ingerencji władzy świeckiej. Nad wprowadzaniem w życie zapisów konkordatu czuwają dwie komisje konkordatowe, kościelna i rządowa.

Umowa konkordatowa z Kościołem katolickim umożliwiła otwarcie nowego rozdziału w stosunkach państwa z innymi Kościołami, co zostało zadekretowane w odrębnych ustawach. Zasady współistnienia z innymi Kościołami opierają się o postanowienia przyjęte w Konkordacie, co znacznie rozszerzyło autonomię tych Kościołów. Potwierdza to zasadę równouprawnienia wyznań, będącą jednym z fundamentów polskiego prawa wyznaniowego.

Polska należy do tych państw europejskich, gdzie istnieją struktury, których zadaniem jest utrzymywanie systematycznych relacji i rozwiązywanie problemów między państwem a Kościołem. Są to Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu oraz Komisje Konkordatowe.

Osiągnięciem tych ostatnich było znalezienie rozwiązań umożliwiających zrównanie praw wyższych uczelni prowadzonych przez Kościół z uczelniami państwowymi. Umożliwiło to powrót wydziałów teologicznych na państwowe uniwersytety: w Opolu, Poznaniu, Olsztynie, Katowicach, Toruniu oraz międzywydziałowej Katedry Teologii Katolickiej w Białymstoku.

Rodzina

Jednym z głownych przedmiotów troski Kościoła jest zawsze rodzina, traktowana jako podstawowa komórka zycia społecznego, która winna cieszyć się szacunkiem ze strony wszelkich struktur społeczeństwa i państwa.

W trakcie rzadów obecnej koalicji Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, biskupi wnieśli na forum obrad Komisji Wspólnej konieczność wypracowania w Polsce modelu polityki na rzecz rodziny, analogicznie jak jest to rozwiązywane w rozwiniętych krajach Europy. Jak podkreślali, sprawa ta staje się tym bardziej pilną ze względu na fakt, iż obecna sytuacja demograficzna w Polsce jest dramatyczna, nawet na tle wyludniającej się Europy.Obrady Komisji w dniu 19 listopada 2008 r. zakończyły się podpisaniem wspólnej deklaracji o potrzebie polityki rodzinnej państwa. Tekst deklaracji wymienia dziewięć priorytetowych kierunków działań, m.in. zwiększenie nakładów z budżetu państwa na rodzinę i przeciwdziałanie kryzysom i rozpadowi rodzin. Strona rządowa zapowiedziała, że w pierwszym kwartale 2009 r. przygotuje i przyjmie program „Solidarność pokoleń. Działania na rzecz dzieci i rodzin”.

Obie strony uznały, że jak najszybciej należy zwiększyć nakłady z budżetu państwa na rodzinę. W tej chwili kształtują się one poniżej średniego poziomu krajów Unii Europejskiej. Podkreślono, że należy udzielić pomocy materialnej rodzinom wielodzietnym, w których wychowuje się 1/3 polskich dzieci, a których sytuacja jest najtrudniejsza.

Niestety dotąd strona rządowa nie spełniła swoich obietnic w tym zakresie.

W ciągu ostatniego roku jednym z ważnych tematów w relacjach państwo-Kościół stały się kwestie bioetyczne, a w sczzególności zapłodnienia pozaustrojowego in vitro, czermu Kościół się sprzeciwia. Strona kościelna postuluje przy tym, że należy dołożyć starań, by Polska ratyfikowała Konwencję Bioetyczną z 1997 roku, której była sygnatariuszem. Postuluje by w dyskusji nad polskimi regulacjami prawnymi skorzystać z doświadczeń innych krajów, np. Niemiec, gdzie szacunek do ludzkiego życia jest godny naśladowania.

Integracja Europejska

Płaszczyzną zbliżenia między Kościołem a kolejnymi polskimi rządami była kwestia miejsca Polski w strukturach Paktu Atlantyckiego oraz jednoczącej się Europy. Episkopat wpierał proeuropejski kierunek definiowany przez Jana Pawła II. Przy tym starał się ukazywać głębszy, duchowy sens integracji, ostrzegając przed taką jej wizją, która mogłaby osłabić narodową bądź kulturową tożsamość. Jednym z tego dowodów była krytyka dołączonej do Traktatu Lizbońskiego Karty Praw Podstawowych, co stało się jednym z powodów zakwestionowania jej przez polski rząd w 2007 r.

Finanse

Sprawą, która nie została dotąd zreformowana, jest system finansowania Kościoła. Podobnie, jak przez wieki, bazuje on na dobrowolnych ofiarach wiernych.

Jedynym gestem dobrej woli ze strony państwa w tej sferze był zwrot Kościołowi tych dóbr, które zabrano mu z pogwałceniem komunistycznego prawa. Restytucją zajmuje się państwowo-kościelny organ w formie Komisji Majątkowej. Do Komisji złożone zostały 3063 wnioski o zwrot bezprawnie zagarniętych nieruchomości. Do rozpatrzenia pozostało jeszcze 253.

Przeszkodą ku temu jest opieszała działalność Skarbu Państwa reprezentowanego przez Agencję Nieruchomości oraz władze samorządowe na niektórych terenach, które kontestują postanowienia Komisji Majątkowej, co powoduje nieraz długotrwały impas.

Próbą wyjścia z tego impasu są postanowienia z ostatniego spotkania Komisji Wspólnej, podczas którego postanowiono właczyc wojewodów do postępowania regulacyjnego. Chodzi o to, aby oni mogli mobilizować uczestników postępowania do przygotowania mienia zamiennego.

Wciąż nie rozwiązana jest kwestia zwrotu Kościołowi dóbr, których został pozbawiony na skutek komunistycznego prawodawstwa oraz Funduszu Kościelnego. Ze środków Funduszu wypłacane są składki emerytalne dla duchownych, którzy wcześniej nie byli zatrudnieni oraz niewielkie dotacje na rzecz ratowania zabytków. Wysokość środków jakimi dysponuje Fundusz zależy wciąż od decyzji politycznych.