Kościół w Czechach – bogata tradycja, niełatwa współczesność

Chrześcijaństwo na terenie Czech i Moraw ma długą i skomplikowaną historię. Obejmuje ona niemal 1200 lat. Nie brak w niej okresów dramatycznych, w tym niszczenia materialnego i duchowego.

Pradzieje: wpływy Niemiec i Bizancjum

Chrześcijaństwo zaczęło przenikać do Czech prawdopodobnie pod koniec VIII wieku. Na terenach Czech i Moraw działali misjonarze, zwłaszcza z sąsiedniej Bawarii. 13 stycznia 845 r. w Ratyzbonie chrzest przyjęło 14 czeskich książąt wraz ze swymi drużynami. Kolejnym etapem chrystianizacji dzisiejszego terytorium Republiki Czeskiej była misja św. Cyryla i Metodego. Dotarli oni na Morawy w roku 863, wprowadzając słowiański alfabet – głagolicę, przekład Pisma św. na ten język oraz liturgię. Misji tej jednak towarzyszyły intrygi duchownych niemieckich. Metody został nawet aresztowany i uwięziony.

Po jego śmierci działający w Nitrze niemiecki biskup Wichingem wygnał jego uczniów z kraju, a niebawem zanikło także państwo Wielkomorawskie. Pomimo, że w 895 r. czeski książę Spytychniew I podporządkował Czechy Bawarczykom, zaś Kościół należał do diecezji w Ratyzbonie, nadal sprawowano liturgię słowiańską. W roku 973 powstało biskupstwo w Pradze. Jego drugim pasterzem (w 983 r). był św. Wojciech.

Późne średniowiecze: umacnianie się wiary

W 1063 r. powstało biskupstwo w Ołomuńcu na Morawach. W XI i XII wieku przybyli do Czech benedyktyni, premonstratensi i cystersi, odgrywając ogromną rolę w rozwoju życia intelektualnego i kulturowego kraju. XIII wiek to okres rozwoju dzieł charytatywnych Kościoła związanych z postaciami dwóch świętych: Agnieszki Czeskiej oraz Zdzisławy z Lemberku. Przybywają też zakony żebracze: franciszkanie, augustianie i dominikanie. W tym ostatnim przypadku założycielami pierwszych klasztorów są Polacy – św. Jacek i bł. Czesław. 30 kwietnia 1344 diecezja praska została podniesiona do rangi archidiecezji. Kościół dzięki licznym nadaniom stał się instytucją niezależną. W jego rękach znajdowała się 1/3 ziemi. Ta sytuacja doprowadziła do kryzysu, który z całą siłą wybuchł w XV wieku.

Rewolucja husycka i zamieszki XV wieku

Symbolem napięć w ówczesnym Kościele stała się osoba Jana Husa. Krytykował on nadużycia w głoszeniu odpustów. W 1415 r. został wyłączony z Kościoła i spalony na stosie. Nastąpił gwałtowny rozwój wydarzeń, który doprowadził do wybuchu wojen husyckich. W ich konsekwencji doszło do zniszczenia szeregu dzieł kultury i sztuki a także rozbicia organizacji kościelnej w Czechach. Ziemię zagarnęła husycka szlachta. Chrześcijanie podzielili się na przyjmujących Komunię św. pod jedną postacią oraz na tych, którzy przyjmowali Eucharystię pod dwoma postaciami (ultrakwiści). Natomiast na Morawach struktury kościelne przetrwały. Pod koniec XV wieku wyłonił się z husytyzmu ruch religijno-społeczny Braci Czeskich, który zyskał na znaczeniu w następnym okresie.

Reformacja i misja jezuitów

Na początku XVI wieku dotarły z Niemiec do Czech wpływy luteranizmu, który znalazł podatny grunt u ultrakwistów i husytów. Protestantyzm upowszechniał się szczególnie na pograniczu z Niemcami oraz pośród ludności pochodzenia niemieckiego. Doprowadziło to do dalszych podziałów kraju, niezgody i upadku moralności wśród ludu.

W 1556 roku przybyli do Czech jezuici. Ich zasługą było podniesienie poziomu nauczania na Uniwersytecie Karola. Pięć lat później zakończył się długi, trwający od 1421 r. wakans na stolicy arcybiskupów praskich.

Klęska pod Białą Górą, terror Habsburgów i germanizacja

Wobec nasilającej się dyskryminacji protestantów, w 1618 r. reprezentanci czeskiej szlachty udali się na Hradczany, aby złożyć protest u przedstawicieli cesarza Macieja Habsburga. Spotkanie miało burzliwy przebieg: dwóch najbardziej znienawidzonych namiestników cesarskich zostało wyrzuconych przez okno na stertę odpadków (ucierpieli tylko na honorze). Była to druga defenestracja praska, która zapoczątkowała czeskie powstanie stanów i wojnę trzydziestoletnią. Kulminacją stała się przegrana przez Czechów bitwa pod Białą Górą 8 listopada 1620 r.

Zwycięscy Habsburgowie rozpętali w Czechach terror: na praskim Rynku Staromiejskim ścięto 27 najwybitniejszych przedstawicieli husyckiej szlachty czeskiej. Następnie planowo zamordowano 600 najważniejszych przedstawicieli czeskiej elity społecznej i kulturalnej. Skonfiskowano majątek protestantów (połowę wszystkich posiadłości ziemskich) i przekazano go lojalistom i sojusznikom. Przekazano kościoły katolikom. W tamtym okresie tysiące protestantów czeskich uciekło na Śląsk i do Polski gdzie tworzyli husyckie wspólnoty Braci Czeskich. Czechy stały się krajem wyludnionym (liczba mieszkańców zmalała o 3/4) i zrujnowanym ekonomicznie. Habsburgowie zlikwidowali niezależność Królestwa Czech, tworząc z niego własną dziedziczną prowincję, tępiąc język czeski i kulturę oraz nasilając germanizację.

Skutkiem tej polityki było całkowite zniemczenie szlachty i praktycznie wszystkich wyższych i średnich warstw społecznych; język czeski stał się w XVIII wieku niemal wyłącznie językiem niewykształconych chłopów.

Kontrreformacja: odnowa kulturowa i sojusz „tronu z ołtarzem”

Jednocześnie Kościół katolicki nasilił działalność misyjną. Tłumaczono zasady wiary i wyjaśniano trudności. Powstawały nowe struktury kościelne: w 1664 r. diecezja Hradec Kralove, a w 1655 r. diecezja litomierzycka. Od II połowy XVI wieku następowała stopniowa odnowa życia duchownego a w wieku XVIII doszło do ustabilizowania sytuacji kościelnej. Ogromne zasługi dla rozwoju edukacji mieli jezuici.

W 1781 r. Cesarz Józef II wydał edykt tolerancyjny, umożliwiający wyznawanie innych niż katolicyzm odłamów chrześcijaństwa. Kilka lat później, w 1787 r. przynależność do Kościołów protestanckich – luterańskiego i reformowanego deklarowało 78 tys. osób, co stanowiło mniej niż 2 proc. ludności Czech i Moraw. Reformy józefińskie doprowadziły też do utworzenia kolejnych diecezji: brneńskiej i czeskobudziejowickiej.

Polityka józefinizmu przyczyniła się ponadto do objęcia Kościoła pełną kontrolą państwa, a księża stali się praktycznie urzędnikami państwowymi. Do ich obowiązków należało przekazywanie ludności rozporządzeń władz świeckich, prowadzenie akt stanu cywilnego, powiadamianie władz o aktach przemocy, czuwanie nad stanem zdrowotnym gmin, itd. Księży wychowywano w seminariach nie jako pośredników między Bogiem a ludźmi, lecz jako pośredników między władzami państwowymi a wiernymi. Sojusz „tronu i ołtarza” trwał do 1918 r.

Z drugiej strony duchowni odgrywali istotną rolę w czeskim przebudzeniu narodowym. Propagowali literaturę w języku ojczystym, uczyli go, uprawiali literaturę, zakładali biblioteki, stowarzyszenia śpiewacze, zespoły teatralne troszcząc się o przenikanie kultury do ludu. O roli wiary w przebudzeniu narodowym świadczyły wielotysięczne rzesze wiernych, które w II połowie XIX wieku spotykały się u grobu św. Metodego, by uczcić apostołów Słowian.

Niepodległa Czechosłowacja: napięcia w relacjach z młodą republiką

Utworzenie niepodległej Czechosłowacji to okres konfrontacji młodego państwa z Kościołem. W tej atmosferze do rangi symbolu urosło zniszczenie w październiku 1918 r. kolumny Matki Bożej na rynku Starego Miasta w Pradze. Arcybiskup stolicy Czech, Pavel Huyn w obliczu przemocy uciekł do Rzymu.

Faktyczną władzę w Kościele przejęło tzw. Zjednoczenie Duchowieństwa Katolickiego, które przedstawiło papieżowi szereg postulatów reform. Stolica Apostolska ich nie odrzuciła, obiecując szczegółowe ich rozpatrzenie. Jednak ok. 140 niezadowolonych duchownych utworzyło 8 stycznia 1920 r. Czechosłowacki Kościół Husycki. Politykę antykościelną wspierał pierwszy prezydent kraju, Tomáš Masaryk. Doprowadziło to do opuszczenia Pragi przez nuncjusza apostolskiego. Dopiero w 1927 r. udało się wypracować umowę między Kościołem a państwem, a rok później wznowiono relacje między Czechosłowacją a Stolicą Apostolską. W 1929 r. władze państwowe podjęły patronat nad obchodami tysiąclecia śmierci św. Wacława.

II wojna światowa: wyzwanie świadectwa

Po traktacie monachijskim, a następnie utworzeniu przez Niemców tzw. „Protektoratu Czech i Moraw” Kościół bronił tożsamości narodowej. Służyły temu m. in. pielgrzymki, które przekształcały się w manifestacje przeciw nazistowskiej okupacji. Wielu duchownych padło ofiarą prześladowań, byli więzieni w obozach koncentracyjnych, w tym późniejsi kardynałowie Josef Beran i Štěpán Trochta.

Po zakończeniu II wojny światowej relacje rządu prezydenta Edwarda Beneša z Kościołem były względnie dobre. Do Pragi przybył nuncjusz, abp Saverio Ritter, który 8 grudnia 1946 r. udzielił sakry nowemu arcybiskupowi stolicy Czech, Josefowi Beranowi. Jednak komuniści już w latach 1945-1948 w północno-zachodniej części kraju, na terenach zamieszkiwanych przez mniejszość niemiecką nacjonalizowali majątek kościelny pod pretekstem, iż chodzi o własność Niemców. Domagali się też likwidacji szkolnictwa katolickiego.

„Zwycięski luty” – otwarta konfrontacja

Po puczu komunistycznym w lutym 1948 r. Kościół zaczął być traktowany jako jeden z głównych wrogów reżimu. Natychmiast zaczęła się czystka w instytucjach i przedsiębiorstwach – ze stanowisk kierowniczych usuwano ludzi wierzących. Dotyczyło to zwłaszcza szkolnictwa, z którego usuwano katolików. Pod pretekstem „braku papieru” zlikwidowano prasę katolicką. W kwietniu 1948 r. mocą ustawy o jednolitym szkolnictwie zamknięto katolickie placówki edukacyjne. Zlikwidowano również organizacje laikatu. Zakazano pielgrzymek, publicznych zgromadzeń wiernych. W czerwcu tego roku premier Gottwald na plenum Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji jasno domagał się zerwania relacji z Watykanem i utworzenia tzw. „Kościoła narodowego”, który służyłby reżimowi.

Komunistyczne władze zażądały od Kościoła bezwarunkowego wsparcia. Episkopat odmówił. Arcybiskup praski starał się jednak unikać niepotrzebnych konfrontacji i po objęciu przez Gottwalda funkcji prezydenta państwa sprawował z tej okazji uroczyste „Te Deum”. Gest ten nie zapobiegł nasilającej się konfrontacji między państwem a Kościołem. W czerwcu 1948 r. rozpoczęły się aresztowania szeregu wybitnych osobistości z szeregów duchowieństwa.

W listopadzie 1948 r. trzech biskupów czeskich: Beran, Čársky i Trochta złożyli wizytę w Watykanie. Otrzymali od Piusa XII nadzwyczajne uprawnienia na wypadek prześladowań.

W styczniu 1949 r. biskupi wystosowali memorandum do władz, żądając naprawienia największych krzywd. Odpowiedzią ze strony komunistów było żądanie pełnej kolaboracji a w dalszej kolejności ograniczenie możliwości organizowania publicznych zbiórek pieniędzy, zakaz nauczania poza kościołami oraz rozpętanie propagandowej kampanii antykościelnej.

Kościołowi odebrano wszelki majątek, a jego egzystencja materialna zależała wyłączenie od woli państwa. W lipcu 1949 r. Czechosłowacja zerwała relacje ze Stolicą Apostolską i uchwaliła ustawy podporządkowujące Kościół państwu. Internowano biskupów. W nocy 13/14 kwietnia 1950 r. zlikwidowano klasztory męskie, a 2376 zakonników uwięziono w wielkich klasztorach zamienionych na obozy koncentracyjne. Kontynuowały one później swe działania w warunkach konspiracyjnych. Tego samego dnia władze wcieliły Kościół greckokatolicki do prawosławnego. Jednocześnie organizowano tzw. księży postępowych. Przebiegały reżyserowane procesy duchowieństwa w tym hierarchii.

Na ludzi świeckich wywierano nacisk by występowali z Kościoła. Fałszowano treść podręczników szkolnych w sprawach dotyczących wiary.

Mimo prześladowań Kościół działał zarówno w strukturach legalnych (choć przez długi okres szereg diecezji było pozbawionych prawowitych biskupów) jak i konspiracyjnych. Pewnym wytchnieniem stał się w 1968 r. okres tzw. „praskiej wiosny”. W latach 80 Kościół pod kierownictwem kard. Franciszka Tomáška wyraźnie artykułował postulaty wierzących. Publiczną ich manifestacją była w 1985 r. pielgrzymka narodowa na Velehradzie z okazji 1100 rocznicy śmierci św. Metodego.

W 1987 r. katolicy zażądali przywrócenia swobód obywatelskich i demokratycznych. Pod postulatami popartymi przez kard. Tomáška podpisało się ponad pół miliona osób. W listopadzie 1989 r., równolegle z kanonizacją w Rzymie św. Agnieszki Czeskiej wybuchła w Pradze „aksamitna rewolucja”. Prymas Czech publicznie poparł przemiany demokratyczne.

Po 1989 r. doszło do odnowienia życia Kościoła, w tym życia zakonnego, zwrotu niewielkiej części majątku kościelnego, nawiązania relacji dyplomatycznych z Watykanem. Szereg kwestii (umowa konkordatowa z Watykanem, niezależność finansowa Kościoła, sprawa własności katedry praskiej) pozostaje jednak otwartych.

W dziele odradzania wiary znaczy udział mają polscy duchowni. Stanowią oni obecnie ponad 10 proc. duszpasterzy w Republice Czeskiej.