Kościół w Polsce w walce z nadużyciami seksualnymi

Konferencja Episkopatu Polski przygotuje na koniec listopada dokument ukazujący działania dotyczące ochrony dzieci i młodzieży w Polsce. W każdej polskiej diecezji zostanie przygotowany specjalny program prewencji wobec przestępstw pedofilii, a ponadto biskupi podjęli decyzję o zebraniu danych statystycznych na temat nadużyć seksualnych wobec nieletnich, których sprawcami były osoby duchowne. Takie decyzje zapadły na zakończonym wczoraj zebraniu plenarnym KEP w Płocku. Są one prostą kontynuacją działań, jakie w tej sferze Kościół w Polsce podejmuje niemal od 10 lat.

Warto zauważyć, że Kościół katolicki w Polsce jest jedyną instytucją, która – w na mocy swego wewnętrznego prawa – wprowadziła rygorystyczne procedury karania osób (duchownych), które dokonały przestępstw na tle seksualnym wobec nieletnich. Kościół posiada także wciąż rozwijany system pomocy ofiarom oraz prewencji w tym zakresie.

Pierwsze wytyczne określające sposób postępowania w przypadkach nadużyć seksualnych polscy biskupi przyjęli w 2009 r. Zostały one przepracowane później, zgodnie z okólnikiem Kongregacji Nauki Wiary Stolicy Apostolskiej z 2011 r. Obecnie obowiązujące w Polsce ”Wytyczne dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” zostały przyjęte w 2014 r. i zaakceptowane przez Stolicę Apostolską. W czerwcu 2017 r. Wytyczne zostały dostosowane do zmian w polskim Kodeksie Karnym, nakładającym obowiązek zgłaszania każdego przypadku takiego przestępstwa do państwowych organów ścigania.

Skala problemu

Przestępstwa na tle pedofilii i molestowania nieletnich są poważnym problemem społecznym w Polsce. W świetle danych – ponad 12 % polskich dzieci i młodzieży doświadczyło wykorzystania seksualnego i jest to palący problem dotyczący wszystkich środowisk, wymagający adekwatnych działań na poziomie krajowym. Ministerstwo Sprawiedliwości informuje, że w 2017 r. z tytułu art. 200 (seksualne wykorzystanie małoletniego) zostało wszczętych 2 tys. 391 postępowań, a liczba stwierdzonych przestępstw wyniosła – 1 tys. 324. Te dane z jednego roku pokazują skalę problemu, tym bardziej, że ofiar jest znacznie więcej, gdyż jeden sprawca ma często na sumieniu kilka wykorzystanych ofiar.

Przestępstwa dokonywane na tym tle przez duchownych stanowią prawdopodobnie niewielki promil, aczkolwiek ich sumaryczna liczba w skali ogólnopolskiej nie jest znana. Wynika to ze specyfiki kościelnej struktury, gdzie diecezja jest jednostką o bardzo dalekiej autonomii, podlegającą Stolicy Apostolskiej. Dane te są znane poszczególnym biskupom oraz watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary. Przed kilkunastoma dniami biskup płocki Piotr Libera opublikował dane dotyczące diecezji płockiej. W ciągu minionych 11 lat (od 31 maja 2007 r.) w diecezji płockiej 9 duchownych zostało oskarżonych o nadużycia seksualne wobec nieletnich, żaden z nich nie pracuje z dziećmi i młodzieżą, niektórzy zostali usunięci ze stanu duchownego. W omawianym okresie zostało poszkodowanych 16 ofiar, w tym 3 ofiary poniżej 15 roku życia. Ponadto biskup poinformował o dwóch duchownych oskarżonych o takie czyny w okresie komunistycznym. Swe dane, za okres 26 lat, czyli od momentu powstania diecezji, opublikowała także diecezja warszawsko-praska. Postępowanie wszczęto wobec 12 osób, z tego dwa postępowania nie potwierdziły prawdziwości zarzutów. Z dziesięciu spraw trzy zostały już zakończone i dotyczyły osób pokrzywdzonych między 15. a 18. rokiem życia. Siedem spraw wciąż trwa.

Przypuszczać można, że w innych diecezjach skala może być podobna. Dlatego cieszy decyzja Konferencji Episkopatu, że dane zostaną zebrane z każdej diecezji, a ich opracowanie i opublikowanie zostanie powierzone wyspecjalizowanemu ośrodkowi statystycznemu.

Pomoc ofiarom

Pierwszorzędnym aspektem poruszanym w „Wytycznych” polskiego Episkopatu jest kwestia traktowania ofiar. Szczegóły zostały omówione w Aneksie nr 1 do „Wytycznych”. „Troska o ofiary nadużyć seksualnych to podstawowy akt sprawiedliwości ze strony wspólnoty Kościoła, odczuwającej ból i wstyd z powodu krzywdy wyrządzonej dzieciom i młodzieży” – czytamy.

Przełożeni kościelni (biskupi lub przełożeni prowincji zakonnych) w związku z uzyskaniem informacji o przypadku nadużycia seksualnego wobec niepełnoletniego, mają obowiązek: udzielenia pomocy duchowej i psychologicznej ofierze nadużycia seksualnego, a w razie potrzeby także konsultacji prawnej; podjęcia działań zmierzających do uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa i zapewnienia ofierze poczucia bezpieczeństwa oraz podjęcia działań mających na celu uzdrowienie zaufania i przywrócenie właściwego klimatu dla kontynuacji pracy duszpasterskiej we wspólnocie kościelnej.

Osoba lub komisja przyjmująca zgłoszenie od ofiary bądź jej opiekunów prawnych ma zapewnić „maksymalne poczucie bezpieczeństwa, okazać wolę życzliwego wysłuchania i przyjęcia prawdy oraz upewnić w przekonaniu, że osoby, ujawniając swoje cierpienie, pomagają też Kościołowi w przywróceniu naruszonego ładu moralnego”.

Ponadto ofierze nadużycia seksualnego, którą jest osoba niepełnoletnia, pomoc duchowa i psychologiczna powinna być udzielana w ścisłej współpracy z rodzicami lub opiekunami prawnymi, a w przypadku ofiary poniżej 15. roku życia za wyraźną ich zgodą. Pomoc ta winna objąć także osoby z najbliższego otoczenia ofiary, w szczególności członków jej rodziny.

Proponując pomoc psychologiczną przełożony kościelny może sięgać do specjalistów także spoza struktur związanych z Kościołem katolickim.

Ochrona dzieci i młodzieży

W czerwcu 2013 r. Konferencja Episkopatu Polski powołała na szczeblu ogólnokrajowym koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży, którym został znany jezuita o. Adam Żak. Zakres jego obowiązków jest bardzo szeroki. Jest to m.in. wspieranie wymiany doświadczeń na poziomie krajowym; wspieranie działań osób odpowiedzialnych za prewencję w kościelnych jednostkach organizacyjnych oraz w grupach dzieł wychowawczych i oświatowych; wypracowanie standardów jakości w zakresie prewencji i ich upowszechnianie; opracowanie i rozwój ogólnopolskich programów szkoleniowych jak również współpraca z mediami w celu tworzenia przychylnej atmosfery dla ochrony dzieci i młodzieży przed wykorzystaniem seksualnym w skali całego społeczeństwa.

Dzięki inicjatywie krajowego koordynatora ds. ochrony dzieci i młodzieży w każdej polskiej diecezji i w każdym większym zgromadzeniu zakonnym został wyznaczony delegat ds. ochrony dzieci i młodzieży. Tworzą oni ogólnopolską sieć. Ich nazwiska i dane kontaktowe widnieją już na większości stron diecezjalnych. W całej Polsce biskupi oraz wyżsi przełożeni zakonów męskich mianowali w sumie 80 delegatów oraz 69 wyspecjalizowanych duszpasterzy.

Centrum Ochrony Dziecka

Ponadto ks. Adam Żak utworzył kościelne Centrum Ochrony Dziecka w Krakowie przy Akademii Ignatianum, które monitoruje sytuację i przeciwdziała patologii oraz niesie pomoc psychologiczną i terapeutyczną. Centrum wdrożyło odpowiednie procedury.

Równocześnie ze szkoleniami delegatów i duszpasterzy wyznaczonych przez przełożonych COD rozpoczęło systematyczne szkolenia dla księży diecezjalnych i zakonnych pracujących w duszpasterstwie. W niektórych diecezjach uczestniczyło w nich po kilkuset księży. „Wciąż jesteśmy zapraszani przez biskupów i przełożonych zakonnych. W wielu miejscach przyjmuje się taki model, że szkolenie w zakresie ochrony dzieci i młodzieży staje się stałym elementem formacji po święceniach. Również wiele seminariów diecezjalnych i zakonnych realizuje programy szkoleń dla kleryków. Przeszkolonych zostało już około 2 tys. osób, które są przygotowane do niesienia pomocy pokrzywdzonym i prewencji” – wyjaśnia o. Żak w rozmowie z KAI.

System prewencji

Biskupi przyjęli także odrębny dokument o zasadach prewencji wobec przypadków pedofilii, jakie mogą się zdarzyć w Kościele. Dokument został uchwalony podczas 365. zebrania plenarnego KEP, 10-11 czerwca 2014 r.

Nową jakością, jaką wnosi ten dokument, jest zobowiązanie różnego rodzaju kościelnych jednostek wychowawczych oraz grup duszpasterskich dzieci i młodzieży do opracowania i stosowania procedur prewencji nadużyć seksualnych, co podlegałoby kontroli. Te standardy są obecnie opracowywane i wprowadzane stopniowo w życie przy współudziale osób i grup zaangażowanych w pracę z dziećmi i młodzieżą.

W dokumencie przypomina się, że „wszystkie nadrzędne kościelne struktury duszpasterstwa dzieci i młodzieży, organizacje katolickie, zrzeszenia dzieł wychowawczych i oświatowych prowadzone przez jednostki organizacyjne Kościoła powinny przyjąć i wdrażać konkretne reguły, formy i struktury prewencji odpowiednie dla różnych zakresów i form pracy z dziećmi i młodzieżą oraz dla różnych poziomów odpowiedzialności organizacyjnej za tę pracę”.

Diecezjalne programy prewencji

Na zebraniu Rady Biskupów Diecezjalnych na Jasnej Górze 25 sierpnia 2018 r, zapadła decyzja, że w każdej polskiej diecezji zostanie opracowany i wdrożony w życie program prewencji przed przestępstwami wykorzystywania dzieci i młodzieży na tle seksualnym. W każdej diecezji ma powstać specjalny zespół zajmujących się prewencją. Zresztą niektóre diecezje już je posiadają, np. rzeszowska czy radomska. Decyzja ta została potwierdzona dodatkowo na zebraniu plenarnym Episkopatu w Płocku, 26 września.

Wszystkie diecezje zobowiązały się przygotować specjalny program, określający zasady profilaktyki w zakresie ochrony dzieci i młodzieży. Programy obejmą poszczególne sektory pracy z dziećmi i młodzieżą, a więc duszpasterstwo rodzin, wydziały katechetyczne, szkoły i przedszkola katolickie, wydziały duszpasterskie, Caritas, seminaria duchowne i formację permanentną kapłanów.

„Chodzi o to, by księża i świeccy wzajemnie się uwrażliwiali na problem ochrony dzieci i młodzieży, na krzywdę ofiar” – tłumaczył abp Wojciech Polak, prymas Polski i przewodniczący Komisji Duchowieństwa. Celem tych działań jest także budowanie takiego systemu, w którym młodzi będą czuć się bezpiecznie.

Analogiczne programy prewencji mają powstać w każdym zgromadzeniu zakonnym prowadzącym pracę wychowawczą bądź edukacyjną. – Chodzi o to, aby ci wszyscy, którzy w danej diecezji lub zakonie mają kontakt z dziećmi i młodzieżą, potrafili właściwie w różnych sytuacjach działać, jeśli dostrzegliby jakiekolwiek zagrożenia – wyjaśnił prymas Polski.

Profilaktyka i działania na etapie formacji kapłańskiej

Trzeci z kolei aneks Wytycznych wskazuje na te elementy w programie formacji do kapłaństwa, które w kontekście tej problematyki są istotne z punktu widzenia profilaktyki. Przypomina się, że w formacji do kapłaństwa „nie może zabraknąć właściwego traktowania i przeżywania sfery seksualnej oraz umiejętnego przygotowania do życia w czystości i celibacie”. Ponadto „kształtowanie właściwej tożsamości seksualnej powinno dokonywać się przez świadomą akceptację tej sfery i ukierunkowanie jej na głębszą integrację ze sferą emocjonalną i duchową”.

Przypomina się, że „droga do rozeznania ewentualnych trudności w sferze seksualnej powinna rozpoczynać się już w momencie przyjmowania kandydata do seminarium lub zakonu”. Wobec tego zgłaszający się kandydat powinien przejść stosowne badanie psychologiczne, pogłębiony wywiad oraz test, które pozwolą jego formatorom zorientować się co do poziomu dojrzałości seksualnej oraz występowania ewentualnych zaburzeń.

Episkopat opracuje statystyki dot. nadużyć i dokument o ochronie dzieci

W związku z tym do seminarium duchownego lub instytutu zakonnego nie należy przyjmować kandydatów, u których stwierdzono „występowanie zaburzeń w sferze seksualnej, w tym głęboko zakorzenionej orientacji homoseksualnej”.

Następnie, na etapie formacji, przedmiotem wykładów i konferencji powinna być także tematyka związana z „kształtowaniem dojrzałej seksualności”. Należy ją również uwzględnić w kierownictwie duchowym oraz w innych działaniach służących rozwojowi życia duchowego.

Ponadto, „kandydaci do kapłaństwa lub życia zakonnego powinni otrzymać konieczną wiedzę w zakresie odpowiedzialności, na forum kościelnym i państwowym, za przestępstwa przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu, w szczególności popełnione z osobami niepełnoletnimi, a także w zakresie obowiązujących procedur przewidzianych w prawie powszechnym i w prawie lokalnym w odniesieniu do kontaktu z ofiarami nadużyć seksualnych, popełnionych przez duchownych”.

W aneksie podkreśla się także potrzebę skutecznej prewencji w zakresie ochrony dzieci i młodzieży przed ewentualnymi przestępstwami w tej sferze. Zaznacza się, że „prewencja nadużyć seksualnych wobec nieletnich stanowi integralną część zaangażowania Kościoła w pracę z dziećmi i młodzieżą”.

Pedofilia – jeden z najcięższych grzechów

Nadużycia seksualne wobec nieletnich Kościół uznaje za ciężkie grzechy, domagające się jednoznacznych sankcji o charakterze dyscyplinarnym wobec osób, którym udowodniono popełnienie takich czynów – czytamy w specjalnych Wytycznych polskiego Episkopatu, regulujących kwestie ochrony dzieci i młodzieży przed przestępstwami o znamieniu pedofilskim.

Dokument Episkopatu stwierdza jednoznacznie, że „osoby winne naruszeń praw dzieci i młodzieży, niezależnie od pełnionej funkcji lub urzędu [w Kościele], zostaną pociągnięte do odpowiedzialności zgodnie z obowiązującymi normami ustanowionymi przez kompetentną władzę kościelną przy poszanowaniu prawa obowiązującego w Polsce”.

Procedury ścigania podejrzanych

Wytyczne Episkopatu przewidują, że kiedy zgłoszone przestępstwo wykorzystania seksualnego osoby małoletniej zostaje uznane za prawdopodobne, to wówczas biskup (jeśli chodzi o księdza diecezjalnego) bądź przełożony zakonny (jeśli chodzi o zakonnika) powinien natychmiast poinformować Stolicę Apostolską, a konkretnie Kongregację Nauki Wiary – aby sprawie nadano bieg. Ponadto od lipca 2017 r. istnieje obowiązek zgłoszenia tej sprawy państwowemu wymiarowi sprawiedliwości. Aneks nr 2 Wytycznych precyzuje ten obowiązek w następujący sposób: „W przypadku gdy z treści zgłoszenia wynika możliwość popełnienia czynu zabronionego, opisanego w art. 197 § 3 lub 4 kk, art. 198 kk, art. 200 kk, a doniesienie można uznać za wiarygodne, przełożony kościelny zawiadamia za pośrednictwem wyznaczonego pełnomocnika właściwy organ powołany do ścigania przestępstw”. Nie ma takiego obowiązku, jeśli przełożony kościelny posiada wiedzę, że organy ścigania zostały już powiadomione o czynie zabronionym.

Pierwszym etapem postępowania kanonicznego (wewnątrzkościelnego) po zgłoszeniu jest dochodzenie wstępne, prowadzone na szczeblu diecezji bądź zakonu. Celem dochodzenia wstępnego jest właśnie ustalenie czy dane przestępstwo jest lub nie jest prawdopodobne. Od ustalenia prawdopodobieństwa dalsze postępowanie toczy się pod kontrolą Stolicy Apostolskiej. Dlatego pod kontrolą, aby zapewnić skuteczność dalszego postępowania i uniknąć jakiegokolwiek „tuszowania” przestępstwa.

Na dalszym etapie ustanawiany jest kościelny trybunał, który, jeśli przestępstwo zostało udowodnione, orzeka o rodzaju i wysokości kary.

Kary kościelne

Jeśli chodzi o kary kanoniczne, to najpoważniejszą z nich jest wydalenie ze stanu duchownego. Może to być też kara zawieszenia w posłudze kapłańskiej na określony okres, ograniczenia posługi, zakazu kontaktów z dziećmi i młodzieżą, itp.

Dokumenty kościelne – zarówno te pochodzące ze Stolicy Apostolskiej, jak i przyjęte przez Konferencję Episkopatu Polski – wskazują też na potrzebę współpracy między Kościołem a państwem w zakresie ścigania tego rodzaju przestępstw. W związku z tym duchowny, który dopuścił się przestępstwa nadużycia seksualnego wobec małoletniego poniżej 15. roku życia, jest zagrożony podwójną karą – jedną ze strony kanonicznego porządku prawnego (tu także wówczas, gdy ofiara nie ukończyła 18. roku życia), drugą ze strony prawa państwowego, którego zapisów Kościół w sposób ścisły przestrzega. Kościelne regulacje prawne są bardziej restrykcyjne od państwowych. Ochrona obejmuje nie tylko osoby do 15. roku życia, jak w prawie państwowym, ale także osoby, które nie ukończyły 18 roku życia.

O radykalnej postawie Kościoła świadczy również fakt, że niezależnie od rygorystycznego traktowania duchownych, którzy ulegli tego rodzaju przestępstwom, w czerwcu 2016 r. papież Franciszek wydał dokument nakazujący karanie biskupów i przełożonych zakonnych w sytuacjach, kiedy udowodni się im ukrywanie sprawców pedofilii. Ojciec Święty ogłosił to w liście apostolskim motu proprio „Come una madre amorevole”. Definiuje w nim odpowiedzialność biskupów, eparchów katolickich Kościołów wschodnich i innych duchownych, sprawujących władzę w Kościele lokalnym, za niepodejmowanie działań w razie zaistnienia przypadków wykorzystania seksualnego małoletnich przez duchownych. Motu proprio oprócz procedur określa także kary dla biskupów i przełożonych, aż do usunięcia z urzędu włącznie.