Ks. prof. Wilk o początkach KEP

Historia zebrań episkopatu Polski sięga drugiej połowy XVIII w. ale nie były to jeszcze spotkania plenarne. Pierwsze oficjalne ogólnopolskie zebranie episkopatu zorganizowano dopiero w odradzającej się do niepodległego bytu Rzeczypospolitej – mówił w środę na 382. Zebraniu plenarnym KEP ks. prof. Stanisław Wilk. Historyk Kościoła i b. rektor KUL przedstawił biskupom wykład na temat początków Konferencji Episkopatu Polski w ramach 100. rocznicy jej powołania.

Publikujemy skróconą wersję wykładu autorstwa ks. prof. Stanisława Wilka:

Historia zebrań episkopatu Polski sięga drugiej połowy XVIII wieku, a konkretnie okresu Sejmu Czteroletniego. W 1789 r. odbyły się dwa osobne zebrania: episkopatu łacińskiego, któremu przewodniczył prymas Michał Jerzy Poniatowski i episkopatu greckokatolickiego, które zwołał i któremu przewodniczył metropolita kijowski Teodozy Rostocki. Przedmiotem obrad były m.in. projekty reorganizacji metropolitalnej i diecezjalnej w Polsce, sądownictwo kościelne i sprawy materialne Kościoła. Ze względu na należącą do Austrii metropolię lwowską, trudno te zebrania określić mianem plenarnych, czyli krajowych.

Bliższe temu określeniu były zebrania w czasach Księstwa Warszawskiego, zwoływane przez prymasa Polski i metropolitę gnieźnieńskiego abp. Ignacego Raczyńskiego w latach 1809-1811, ponieważ uczestniczyli w nich także biskupi metropolii lwowskiej. Zaprzestano jednak ich zwoływania po 1812 r. ze względu na sytuację polityczną.

Początki zebrań plenarnych episkopatu Polski są związane z zebraniami biskupów metropolii warszawskiej, która swymi granicami obejmowała terytorium Królestwa Polskiego. Metropolici warszawscy zwoływali zebrania prowincjalne w latach 1824-1825 oraz w 1861 r. Jednak po Powstaniu Styczniowym Kościół katolicki został skrępowany tak znacznymi ograniczeniami ze strony władz carskich, że ich organizowanie stało się w ogóle niemożliwe.

Pierwsze oficjalne ogólnopolskie zebranie episkopatu zorganizowano dopiero w odradzającej się do niepodległego bytu Rzeczypospolitej. Pierwotnie abp Aleksander Kakowski zamierzał je zwołać tylko dla metropolii warszawskiej, jednak wskutek zmiany sytuacji politycznej, metropolita warszawski w porozumieniu z biskupami swej prowincji, a być może także z wizytatorem apostolskim, przekształcił je w zebranie ogólnopolskie, zapraszając do Warszawy wszystkich biskupów ziem polskich.

W zebraniu, które odbyło się w dniach 10-12 grudnia 1918 r., uczestniczyło 11 biskupów diecezjalnych i 7 biskupów pomocniczych. Na początku obrad biskupi przyjęli regulamin obowiązujący na zebraniach biskupów prowincji warszawskiej, złożyli wyznanie wiary i przysięgę antymodernistyczną. Obradom przewodniczył wizytator apostolski Achille Ratti (późniejszy papież Pius XI). W trakcie obrad biskupi przedyskutowali i podjęli odpowiednie uchwały, dotyczące m.in. wprowadzenia i wykonania norm nowego „Kodeksu Prawa Kanonicznego”, programu studiów w seminariach duchownych, organizacji i funkcjonowania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, organizacji duszpasterstwa wojskowego, działalności stronnictw ludowych, wyborów do Sejmu Ustawodawczego, opracowania listu pasterskiego do wiernych, a także organizacji przyszłych zebrań episkopatu Polski.

W celu nadania odpowiedniej rangi i znaczenia zebraniom plenarnym episkopatu i odróżnienia ich od zebrań biskupów metropolii warszawskiej postanowiono, że zebrania ogólnopolskie będą się odbywać w Częstochowie, na Jasnej Górze i – jak sugerował wizytator apostolski Ratti – będą połączone z rekolekcjami dla pielgrzymów. Nauki głoszone przez biskupów, a następnie wspólne obrady, miały przyczynić się do zbudowania wiernych.

Rozwój sytuacji społeczno-politycznej w kraju nie pozwolił biskupom na realizację uchwały dotyczącej miejsca organizowania zebrań ogólnokrajowych. Ze względu na konieczność zajęcia stanowiska wobec spraw kościelnych, które miały być rozpatrywane w Sejmie, abp Kakowski na prośbę abp. Józefa Teodorowicza, arcybiskupa obrządku ormiańskiego, zwołał drugie zebranie ogólnopolskie biskupów ziem polskich do Warszawy na 12-14 marca 1919 r.

Przedmiotem obrad były m.in. relacje między państwem a Kościołem, parcelacja majątków kościelnych, jurysdykcja metropolity lwowskiego obrządku greckokatolickiego abp. Andrzeja R. Szeptyckiego na terytorium diecezji lubelskiej, sprawa Kościoła narodowego, nauczanie religii oraz rozwój i organizacja katolickiej akcji społecznej. Do programu obrad wprowadzono także sprawę regulaminu Konferencji Biskupów Polskich.

Projekt regulaminu stanowił m.in., że zebrania zwołuje i im przewodniczy prymas Polski, arcybiskup gnieźnieński i poznański. Prymas Polski ma także zwoływać i przewodniczyć obradom Komitetu Biskupów, swego rodzaju organu wykonawczego episkopatu Polski. Wbrew uchwale podjętej na poprzednim zebraniu, że ogólnopolskie zebrania biskupów odbywać się będą w Częstochowie, biskupi postanowili, że następne spotkanie odbędzie się w Gnieźnie i będzie miało charakter pielgrzymki do grobu św. Wojciecha (26-30 sierpnia 1919).

W Gnieźnie biskupi powołali Komitet Biskupów. Jego skład, kompetencje i częstotliwość zebrań określał „Regulamin Zjazdu Biskupów” (par. 16-18). Komitet miał składać się z prymasa Polski i sekretarza Zjazdu oraz trzech biskupów, wybranych przez Zjazd w tajnym głosowaniu na okres trzech lat. Zadaniem Komitetu było przygotowywanie kolejnych zebrań oraz podejmowanie, z upoważnienia episkopatu, działań w naglących sprawach. Komitet miał się zbierać, na wezwanie prymasa Polski, zależnie od potrzeby, ale przynajmniej raz w roku dla przygotowania zebrania plenarnego episkopatu.

W pierwszych latach II RP na Zjazd Biskupów Polskich nie byli zapraszani biskupi obrządku greckokatolickiego. W czerwcu 1923 r. kard. Edmund Dalbor zaprosił biskupa stanisławowskiego Grzegorza Chomyszyna i biskupa przemyskiego Jozafata Kocyłowskiego na zjazd episkopatu do Częstochowy (metropolity lwowskiego abp. Szeptyckiego nie było w tym czasie w Polsce), ale biskup nie przybyli na obrady, ponieważ bp Chomyszyn wcześniej wyznaczył w tym terminie święcenia kapłańskie. Biskupi greckokatoliccy uczestniczyli w zebraniach w miarę regularnie od 1924 r.

Kwestię utworzenia Sekretariatu Generalnego przy Komitecie Biskupów rozważano już w 1921 r. Sekretariat był organem wykonawczym Komitetu Biskupów i głównym jego zadaniem było załatwianie spraw zleconych mu przez przewodniczącego lub sekretarza Komitetu, którego obowiązki pełnił każdorazowy sekretarz episkopatu. Koszty utrzymania Biura Episkopatu pokrywały solidarnie wszystkie diecezje.

Konkretne wskazania Stolicy Apostolskiej w sprawie zebrań plenarnych otrzymał episkopat Polski w lutym 1924 r., za pośrednictwem sekretarza episkopatu bp. Henryka Przeździeckiego. Z jego relacji złożonej na posiedzeniu Komitetu Biskupów 20-21 marca 1924 wynika, że życzeniem Ojca Świętego było, aby: „1. Zjazdy ogólnokrajowe nie przeszkadzały zjazdom prowincji kościelnych, 2. Aby zapraszać na zjazdy przynajmniej na koniec biskupów unickich, 3. Na zjazdach pożądana jest obecność nuncjusza”.

„Regulamin Zjazdu Biskupów Polskich”, uchwalony w 1919 r. w Gnieźnie, z sukcesywnie wprowadzanymi poprawkami, obowiązywał do 1938 r. W 1936 r. biskupi postanowili zmodyfikować dawny regulamin. Nowy, bardziej jasny i zwięzły, stanowił m.in., że w zebraniach plenarnych obowiązkowo mają uczestniczyć biskupi ordynariusze wszystkich obrządków, natomiast udział biskupów pomocniczych jest fakultatywny. Określenie przedmiotu obrad zebrań plenarnych w zasadzie pozostawiono bez zmian: „sprawy religii, Kościoła oraz sprawy społeczne i publiczne, mające związek z życiem kościelnym”. Wszystkich uczestników zobowiązano do zachowania tajemnicy odnośnie do spraw omawianych na zebraniu, z wyjątkiem tego, co zawierał protokół.

Normy tego „Regulaminu” pozwalały już w pewnym sensie odróżnić Konferencję Biskupów jako instytucję od zebrania plenarnego biskupów. „Regulamin”, potwierdzając, że podejmowane na konferencjach plenarnych uchwały nadal posiadają „charakter wspólnego porozumienia się i wspólnych wytycznych”, jednocześnie stwierdzał, że mają one „znaczenie prawne w tych wypadkach, w których uchwały Synodu Plenarnego przewidują normowanie pewnych spraw przez Konferencję Episkopatu”. Synod Plenarny zaś nakładał na biskupów obowiązek zwracania się do Konferencji Biskupów o wskazówki, a potem jednolite postępowanie, m.in. w sprawach wykonania konkordatu oraz ustalania i wprowadzania tekstów liturgicznych, a także wysokości taks kancelaryjnych i składek diecezjalnych na Katolicki Uniwersytet Lubelski.