70 lat temu powstała „Żegota”

70 lat temu 4 grudnia 1942 r. powstała Rada Pomocy Żydom, zwana popularnie „Żegotą” – jedna z najwspanialszych kart polskiej historii.

W latach 1942-1945 ta struktura polskiego państwa podziemnego pomogła przeżyć około 60 tys. Żydów.

„Żegota” była jedyną w wojennej Europie organizacją pomocy skupiającą Żydów i Polaków – mówił po latach o działalności „Żegoty” jeden z jej działaczy prof. Władysław Bartoszewski.

W skład organizacji wchodzili przedstawiciele wszystkich podziemnych partii politycznych, w tym także żydowskich, za wyjątkiem komunistów, gdyż Rada działała przy Delegaturze Rządu RP na Kraj. „Ponieważ udział w pomocy Żydom był zagrożony karą śmierci, zarówno ukrywający się Żydzi, jak i pomagający im Polacy złączeni byli `wspólnotą strachu`. Mimo to Polacy pomagali Żydom – z motywacji ludzkiej i katolickiej. Były jednak wśród Polaków także inne postawy” – zaznaczał Bartoszewski.

Wspominał też słowa współzałożycielki „Żegoty” Zofii Kossak-Szczuckiej z 1942 r., w których pisarka piętnowała udział Polaków w mordowaniu Żydów przez Niemców, wymieniając nawet nazwy konkretnych miejscowości. „Zło się szerzy jak epidemia, zbrodnia przechodzi w nałóg” – pisała Kossak.

Rada Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegaturze Rządu na Kraj powstała 4 grudnia 1942 r. jako kontynuacja Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, założonego 27 września tego samego roku z inicjatywy pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej, działaczki konspiracyjnego Frontu Odrodzenia Polski oraz Wandy Krahelskiej – Filipowiczowej, członkini PPS.

Powstanie komitetu było bezpośrednią reakcją na opublikowanie w sierpniu 1942 r., tuż po rozpoczęciu wielkiej akcji likwidacyjnej w warszawskim getcie, słynnego „Protestu” Kossak-Szczuckiej, w którym pisała: „W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. (…) Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy”.

Pisarka przedstawiając dramatyczny los Żydów wezwała Polaków do zajęcia jednoznacznego stanowiska. „Protestujemy, kto z nami tego protestu nie popiera, nie jest katolikiem” – stwierdzała.

Członkami „Żegoty” byli ludzie reprezentujący różne poglądy społeczne i polityczne. Wśród nich znaleźli się przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność Równość Niepodległość, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Bundu, Żydowskiego Komitetu Narodowego, Frontu Odrodzenia Polski, Związku Syndykalistów Polskich i Polskiej Organizacji Demokratycznej.

Rada skupiała kilkunastoosobowy zespół kierujący akcją pomocy dla Żydów, udzielanej poprzez organizacje polityczne, społeczne i osoby indywidualne. Dla usprawnienia działalności „Żegoty” utworzono jej Biuro Wykonawcze, a następnie referaty: mieszkaniowy, dziecięcy – kierowany przez Irenę Sendlerową, terenowy i lekarski.

Była to więc instytucja rządu polskiego na emigracji i jako taka była finansowana przez podziemne władze polskie. Jej działalność skupiała się na wydawaniu fałszywych dokumentów ukrywającym się Żydom, udzielaniu im stałej pomocy finansowej i ukrywaniu ich. W tę ostatnią formę aktywności zaangażowanych było w samej tylko Warszawie 30 tys. (a więc 15 proc.) rodzin. Oznacza to, że w co szóstym stołecznym mieszkaniu ukrywano w czasie wojny co najmniej jednego spośród 60 tys. Żydów, którzy otrzymali pomoc ze strony „Żegoty”. Statystyki te nie obejmują tych osób, które podejmowały podobne działania na własną rękę. Stałą pomocą „Żegota” obejmowała 2,5 tys. dzieci i 4 tys. dorosłych, a 50 tys. osób wyrobiła fałszywe papiery, m. in. we współpracy ze wspólnotami zakonnymi, między innymi marianami i urszulankami zaopatrywała Żydów w katolickie metryki chrztu, które pomagały im ocaleć.

Nazwa „Żegota” została wymyślona przez Zofię Kossak-Szczucką i pochodzi od imienia jednego z konspiratorów w III części „Dziadów” Adama Mickiewicza.

Rada Pomocy Żydom została uhonorowana medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata przyznawanym przez Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie.