Leżachów: zabytkowa cerkiew starsza niż przypuszczano

Datowana na 1796 rok zabytkowa greckokatolicka cerkiew w Leżachowie na Podkarpaciu wybudowana została ponad 100 lat wcześniej. Świadczą o tym wyniki badań dendrochronologicznych, podczas których sprawdzono elementy konstrukcji świątyni. Zdaniem ekspertów powstanie konstrukcji świątyni trzeba datować na 1684 rok.

Badania zostały wykonane w Pracowni Badań Dendrochronologicznych Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przez prof. dr hab. inż. Tomasza Ważnego. Próbki do badań zostały wytypowane przez Andrzeja Żygadłę z ASP i Eugeniusza Zawałenia, archidiecezjalnego konserwatora zabytków przy Kurii Metropolitalnej Kościoła Greckokatolickiego w Przemyślu.

Dotychczas udało się wydatować 11 próbek, z których 9 pochodzi z sosen ściętych w latach 1682/1683 oraz 1683/1684 (ścinka zimowa), co wedle sprawozdania prof. Ważnego „jednoznacznie wskazuje datę budowy cerkwi na 1684 r.” – Dwie próbki zostały wydatowane na XVIII wiek, z czego tylko jedna na rok 1796 – uchodzący dotychczas za datę budowy cerkwi. Obie próbki zostały pobrane świadomie z elementów będących wyraźnym uzupełnieniem pierwotnej konstrukcji – wyjaśnia Andrzej Żygadło.

Zasadnicza bryła cerkwi pochodzi z 1684 roku. Inne ważne elementy z tego okresu to konstrukcyjna ściana ikonostasowa z wyciętym symetrycznie na osi cerkwi prześwitem, cechującym bogate cerkwie sprzed 1700 roku. Później praktycznie przestały być one wykonywane i dzisiaj stanowią wielką rzadkość.

Jak podaje Andrzej Żygadło, na Podkarpaciu zachowały się jedynie w pięciu drewnianych cerkwiach (Radruż – 1583, Gorajec – 1586, Ulucz – 1659, Leżachów – 1684, Chyrzynka – 1857). – Prześwit leżachowskiej cerkwi jest ozdobnie wycięty w formie dzwonu i należy do dwóch najpiękniejszych w Polsce, obok prześwitu cerkwi w Goracju. Dodatkowo jest jedynym zachowanym w Polsce tego typu detalem, pochodzącym ze schyłkowej fazy rozwoju konstrukcyjnych przegród ikonostasowych – informuje specjalista w zakresie drewnianej architektury cerkiewnej z ASP.

– Z XVII w. pochodzi również, modyfikowany w późniejszym czasie, system podcieni wspartych na rysiach. Leżachowska cerkiew jest jedyną XVII wieczną drewnianą cerkwią w granicach Polski, posiadającą zestaw trzech ozdobnych portali. Tego typu cerkwie występowały bardzo rzadko i zwykle pełniły szczególne funkcje – dodaje.

Cerkiew w 1796 roku została przeniesiona do Leżachowa prawdopodobnie z Czerniawki koło Lubaczowa. Podczas jej montażu dokonano niewielkich przekształceń m.in. usuwając przegrodę między nawą a babińcem, montując obecne okna w nawie i wymieniając część rysi na wsporniki. – Takie wsporniki, niegdyś bardzo powszechne, są dzisiaj jedynymi zachowanymi tego typu elementami użytymi w budownictwie cerkiewnym na Podkarpaciu i prawdopodobnie w całej Polsce – podkreśla Żygadło.

W 1884 roku cerkiew została przebudowana. Zmieniono wówczas zarówno jej bryłę, wygląd zewnętrzny, jak i wystrój wnętrza.

– Można zaryzykować stwierdzenie, że obiekt jest trzecią co do wartości zabytkową cerkwią na Podkarpaciu, powstałą przed 1700 rokiem i jednocześnie najstarszą, i najcenniejszą drewnianą cerkwią powiatu przeworskiego – zaznacza specjalista z ASP.

To cenne odkrycie jest efektem prac prowadzonych w ramach ‘Inicjatywa na rzecz zachowania cerkwi w Leżachowie w jej formie i substancji’, w której wzięli udział specjaliści i studenci z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Politechniki Krakowskiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.