Łk 9,1-17: Jezus – Syn Boży i Mesjasz włącza Apostołów w swoją misję uobecniania królestwa Bożego

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia:

^{Łk 9,1} Wtedy zwołał Dwunastu, dał im moc i władzę nad wszystkimi złymi duchami oraz [władzę] leczenia chorób. ² I wysłał ich, aby głosili królestwo Boże i uzdrawiali chorych. ³ Mówił do nich: «Nie bierzcie nic na drogę: ani laski, ani torby podróżnej, ani chleba, ani pieniędzy; nie miejcie też po dwie suknie. ⁴ Gdy do jakiegoś domu wejdziecie, pozostańcie tam i stamtąd będziecie wychodzić. ⁵ Jeśliby was gdzieś nie przyjęli, wychodząc z tego miasta, strząśnijcie proch z nóg waszych na świadectwo przeciwko nim!» ⁶ Wyszli więc i chodzili po wsiach, głosząc Ewangelię i uzdrawiając wszędzie. ⁷ O wszystkich tych wydarzeniach posłyszał również tetrarcha Herod, i był zaniepokojony. Niektórzy bowiem mówili, że Jan powstał z martwych; ⁸ inni, że zjawił się Eliasz; jeszcze inni, że któryś z dawnych proroków zmartwychwstał. ⁹ A Herod mówił: «Jana kazałem ściąć. Któż więc jest ten, o którym takie rzeczy słyszę?» I starał się Go zobaczyć. ¹⁰ Gdy Apostołowie wrócili, opowiedzieli Mu wszystko, co zdziałali. Wtedy wziął ich ze sobą i udał się [z nimi] osobno w okolice miasta zwanego Betsaidą. ¹¹ Lecz tłumy zwiedziały się o tym i podążyły za Nim. On je przyjął i mówił im o królestwie Bożym, a tych, którzy leczenia potrzebowali, uzdrawiał. ¹² Dzień począł się chylić ku wieczorowi. Wtedy przystąpiło do Niego Dwunastu, mówiąc: «Odpraw tłum; niech idą do okolicznych wsi i zagród, gdzie mogliby się zatrzymać i znaleźć żywność, bo jesteśmy tu na pustkowiu». ¹³ Lecz On rzekł do nich: «Wy dajcie im jeść!» Oni zaś powiedzieli: «Mamy tylko pięć chlebów i dwie ryby; chyba że pójdziemy i zakupimy żywności dla wszystkich tych ludzi». ¹⁴ Było bowiem mężczyzn około pięciu tysięcy. Wtedy rzekł do swych uczniów: «Każcie im rozsiąść się gromadami, mniej więcej po pięćdziesięciu». ¹⁵ Uczynili tak i porozsadzali wszystkich. ¹⁶ A On wziął te pięć chlebów i dwie ryby, spojrzał w niebo i odmówiwszy nad nimi błogosławieństwo, połamał i dawał uczniom, by podawali tłumowi. ¹⁷ Jedli i nasycili się wszyscy, a zebrano jeszcze z tego, co im zostało, dwanaście koszów ułomków.

Krytyka literacka:

Kontekst

Tekst Łk 9,1-17 składa się z trzech odrębnych perykop: 9,1-6; 9,7-9; 9,10-17. Fragmenty te znajdują się w sekcji, która następuje po nauczaniu Jezusa o królestwie Bożym, między innymi w przypowieściach oraz po cudownych znakach, poprzez które Jezus odsłonił naturę nadchodzącego wraz z Nim królestwa Bożego. Królestwo Boże jawi się jako rzeczywistość dostępna «tu i teraz». Nie jest ono związane z jakąś szczególną przestrzenią. Królestwo Boże urzeczywistnia się tam, gdzie człowiek przez wiarę otwiera się na obecność i moc zbawczą Jezusa Chrystusa – Syna Bożego i Mesjasza. Fragment Łk 9,1-17 jest odpowiedzią na pytanie o losy królestwa Bożego po wniebowstąpieniu Jezusa Chrystusa. Św. Łukasz odpowiada na to pytanie Kościoła popaschalnego, który w dużej mierze składa się z nawróconych pogan, prezentując misję Dwunastu. Ich aktywność w świecie jest wiernym naśladowaniem Jezusa. Apostołowie uczestniczą w boskiej mocy swojego Mistrza: wyrzucają złe duchy i uzdrawiają chorych. Na koniec są świadkami cudu rozmnożenia chleba. Nowa manna, którą Jezus rozdziela dla wielkiego tłumu, «przechodzi» przez ręce Apostołów. Ten znak niejako dopełnia nauczanie o królestwie Bożym. Po wstąpieniu Jezusa na prawicę Ojca, królestwo Boże będzie nadal się uobecniać w świecie dzięki posłudze Apostołów.

Kompozycja

1. Tekst Łk 9,1-17 składa się z trzech mniejszych jednostek:

9,1-6 – posłanie i misja Dwunastu

9,7-9 – Heroda Antypas i sprawa zmartwychwstania

9,10-17 – powrót Apostołów z misji i rozmnożenie chleba

2. W perykopie 9,1-6 można wyodrębnić następujące sekcje:

9,1-2: posłanie Apostołów i udzielenie im władzy

9,3-5: wskazania Jezusa

9,6: wykonanie poleceń przez Apostołów

3. W perykopie 9,7-9 można wyodrębnić następujące sekcje:

9,7a: próba interpretacji cudów Jezusa przez Heroda

9,7b-8: próba interpretacji cudów Jezusa przez ludzi

9,9: tożsamość Jezusa w świetle cudów

4. W perykopie 9,10-17 można wyodrębnić następujące sekcje:

9,10a: powrót Apostołów

9,10b: Jezus i Apostołowie na miejscu pustynnym

9,11: nauczanie tłumów i kolejne znaki

9,12: propozycja uczniów dotycząca odprawienia tłumów

9,13: polecenie nakarmienia tłumów i bezradność uczniów

9,14-16: rozdzielenie chleba i ryb

9,17: ujawnienie się cudu

Orędzie teologiczne

1. Fragment Łk 9,1-6 należy do sekcji 9,1-50, która bezpośrednio poprzedza podróż Jezusa do Jeruzalem. To umiejscowienie w strukturze jest wymowne. Jezus nauczał o królestwie Bożym oraz dokonywał znaków ukazujących jego naturę (Łk 8). W świadkach słów i czynów Jezusa rodzi się jednak pytanie o to, w jaki sposób królestwo Boże będzie się urzeczywistniać po Jego odejściu z tego świata. Odpowiedzią na nie jest misja Apostołów w boskiej mocy Jezusa. Z tego powodu przed rozesłaniem uczniów Jezus przywołuje ich do siebie, a raczej gromadzi ich w jedno. Taką ideę wyraża czasownik synkaleomai, który rozpoczyna tę sekcję. Skuteczność działania Apostołów jest w zależna od dwóch rzeczy: (1) muszą być rzeczywiście powołani do danej misji przez Jezusa (mandat apostolski) oraz (2) muszą działać mocą Jezusa – Syna Bożego i Mesjasza, a nie swoją własną. W relacji do tego w ustach Jezusa pojawiają się wskazania dotyczące ekwipunku posłanych. Św. Łukasz całą sytuację postrzega bardzo radykalnie. Uczniowie nie mogą zabrać na drogę żadnego zabezpieczenia. Mają być ubodzy i po ludzku bezbronni, aby w ten sposób naśladować swojego Mistrza, który «będąc bogatym stał się ubogim, aby nas swoim ubóstwem ubogacić» (por. 2 Kor 8,9).
2. Po opisie pierwszego rozesłania Dwunastu następuje krótka wzmianka o niepokoju Heroda Antypasa, które rodzi w nim działalność Jezusa i Jego uczniów. Ale to postać Jezusa jest w centrum uwagi władcy. Herod jest ukazany jako przedstawiciel tych wszystkich, którzy patrząc na cuda Jezusa stawiali sobie pytanie: «Kim On jest?» (zob. Łk 9,9). Pytanie to pojawia się w ważnym miejscu. Już za moment Jezus będzie zapowiadał swoją mękę i śmierć, a na końcu podróży do Jeruzalem zostanie przybity do krzyża. To zrodzi w sercach wielu osób wątpliwości co do Jego pochodzenia. Herod niejako antycypuje nastroje panujące wśród ludzi i pośrednio wskazuje, że największym znakiem poświadczającym boską tożsamość Jezusa będzie Jego zmartwychwstanie. Dokonując znaków Jezus objawia się jako Syn Boży i oczekiwany od wieków Mesjasz.
3. Po zakończonej misji uczniowie wracają do Jezusa. Św. Łukasz opisując ten moment używa czasownika hypostrefein, który w innych miejscach odnosi się do nawrócenia. Uczniowie doświadczyli niezwykłej mocy Jezusa, która niejako «przeszła» przez ich ręce i wskutek tego zaczynają lepiej rozumieć, kim jest ich Mistrz (por. pytanie Heroda Antypasa w Łk 9,9). Zresztą za chwilę Piotr wyzna to publicznie pod Cezareą Filipową (Łk 9,18-21). Zanim jednak to się stanie Jezus dokonuje kolejnego znaku: rozmnaża pięć chlebów i dwie ryby dla pięciu tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci. Opis tego cudownego wydarzenia rozpoczyna się od dialogu Jezusa z uczniami. Na ich zdecydowaną prośbę o odprawienie tłumu z racji późnej pory dnia, Jezus odpowiada: «Wy dajcie im jeść» (9,13). W pierwszym momencie słowa Jezusa mogą się wydawać czystą ironią. Ale Dwunastu traktuje je poważnie. Mają za sobą doświadczenie powodzenie w misji, którą przed momentem podjęli w mocy słowa Jezusa. Dzięki temu nie boją się zaryzykować kolejnej «misji» z pięcioma chlebami i dwoma rybami. Opis nakarmienia tłumu przez Jezusa posiada ważne cechy o charakterze profetycznym:
   a) Jezus nakazał uczniom, żeby podzielili tłum na gromady – zastosowany w tym miejscu rzeczownik klisia oznacza grupę spożywającą posiłek.
   b) Jezus kazał ludziom usiąść – zastosowany w tym miejscu czasownik kataklino oznacza położyć się przy stole.
   Te dwie wzmianki zapowiadają Ostatnią Wieczerzę, a zarazem pierwszą Eucharystię, podczas której Jezus antycypował swoją Paschę, a więc śmierć i zmartwychwstanie. Aspekt ten wydobywa także dalszy opis wydarzenia. Św. Łukasz pisze, że Jezus «wziął pięć chlebów i dwie ryby, spojrzał w niebo i odmówiwszy nad nimi błogosławieństwo, połamał i dawał uczniom, by podawali tłumowi» (9,16). Występujące tu cztery czasowniki (wziął, pobłogosławił, połamał, dawał) zostaną później użyte w opisie wieczerzy, którą Jezus będzie spożywał po zmartwychwstaniu z uczniami idącymi do Emaus, jak również w opisie ustanowienia Eucharystii (Łk 22,19), gdzie Łukasz dokona tylko jednej korekty i zamiast czasownika «błogosławić» (eulogein) zastosuje inny – eucharistein.
4. Opis rozmnożenia chleba kończy krótkie podsumowanie: «Jedli i nasycili się wszyscy, a zebrano jeszcze z tego, co im zostało, dwanaście koszów ułomków» (9,17). Zaspokojenie głodu na pustkowiu to znak nadejścia czasów mesjańskich. Natomiast liczba dwunastu koszów może symbolizować dwanaście pokoleń Izraela albo zapowiadać prawdziwy Pokarm dla nowego ludu Bożego, którym jest Kościół. Wraz z Jezusem przeminęły czasy niewoli, banicji i błąkania się po pustyni tego świata w poszukiwaniu pokarmu do życia (por. Wj 16). W Jezusie Chrystusie jest dostępna nowa Manna – Eucharystia. Żeby z niej skorzystać potrzeba wiary w Niego jako Syna Bożego i Mesjasza!

Ojcowie Kościoła:

«Jezus posyła swoich uczniów»

«„Wtedy przywołał do siebie dwunastu swoich uczniów i udzielił im władzy nad duchami nieczystymi, aby je wypędzali i leczyli wszelkie choroby i wszelkie słabości”. A przecież nie był im jeszcze dany Duch: „Duch bowiem jeszcze nie był dany – powiada – ponieważ Jezus nie został jeszcze uwielbiony” (J 7,39). Jak więc wyrzucali duchy nieczyste? Z Jego rozkazu i z Jego mocy. Patrz także na stosowność chwili ich wysłania. Nie na początku ich wysłał, ale gdy już przebywali czas dostateczny w Jego towarzystwie i widzieli wskrzeszenie umarłego, uspokojenie morza, wypędzenie duchów (nieczystych), uzdrowienie trędowatego; gdy otrzymali dostateczny dowód Jego mocy w czynach, jak i w mowie, wtedy ich dopiero posyła».

Św. Jan Chryzostom, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian

«Spragniony Chleba»

«Z pięciu tylko chlebów miałeś taki nadmiar, że [nakarmiłeś nimi] pięć tysięcy osób. I znowu czterema chlebami nakarmiłeś ich w sercu pustyni. A ja jestem wygłodzony, spragniony Twego boskiego Chleba anielskiego. Racz więc mnie nim nakarmić, bo zstąpił z nieba i jest On nieśmiertelny».

Nesres Sznorhali (1102-1178, patriarcha ormiański), Jezus, Syn jedyny Ojca

«Krzyż zbawia wszystkich»

«Chlubą dla Kościoła katolickiego jest cała działalność Chrystusa, ale chlubą nad chlubami jest krzyż. (…) Podziwu było godne, że jeden ślepy od urodzenia odzyskał wzrok w sadzawce Siloe; ale czym to jest wobec ślepych całego świata!  Czymś wielkim i ponad naturę było to, że Łazarz, który już cztery dni leżał w grobie, powstał z martwych, lecz ta łaska objawiła się tylko nad nim samym; czymże to jest wobec tych, którzy na całym świecie umierają w swoich grzechach! Był to cud, że pięć chlebów wystarczyło dla nakarmienia pięciu tysięcy ludzi; czymże to jest jednak wobec tych, którzy na całym świecie cierpią głód z braku poznania [tajemnicy – dop. tłum.]. (…) Chwała Krzyża ślepym na duchu przyniosła światło, uwolniła wszystkich przytłoczonych grzechem, zbawiła całą ludzkość».

Św. Cyryl Jerozolimski, Katecheza 13

Aktualizacja w życiu Kościoła:

1. Katechizm Kościoła Katolickiego

KKK 863-865

^{KKK 863} Cały Kościół jest apostolski, ponieważ pozostaje, przez następców św. Piotra i Apostołów, w komunii wiary i życia ze swoim początkiem. Cały Kościół jest apostolski, ponieważ jest «posłany» na cały świat. Wszyscy członkowie Kościoła, choć na różne sposoby, uczestniczą w tym posłaniu. «Powołanie chrześcijańskie jest również ze swojej natury powołaniem do apostolstwa». «Apostolstwem» nazywa się «wszelką działalność Ciała Mistycznego», która zmierza do rozszerzenia «Królestwa Chrystusa po całej ziemi».

^{KKK 864} «Chrystus posłany przez Ojca jest źródłem i początkiem całego apostolstwa w Kościele», jest więc oczywiste, że skuteczność apostolstwa zarówno tych, którzy zostali wyświęceni, jak i świeckich, zależy od ich żywego zjednoczenia z Chrystusem. Stosownie do powołań, wymagań czasów i darów Ducha Świętego apostolstwo przyjmuje bardzo zróżnicowane formy. Zawsze jednak miłość, czerpana przede wszystkim z Eucharystii, «jest jakby duszą całego apostolstwa».

^{KKK 865} Kościół jest jeden, święty, powszechny i apostolski w swojej głębokiej i ostatecznej tożsamości, ponieważ już w nim istnieje i wypełni się na końcu czasów «Królestwo niebieskie», «Królestwo Boże», które przyszło w Osobie Chrystusa i wzrasta w sposób tajemniczy w sercach tych, którzy są w Niego wszczepieni, aż do jego eschatologicznego ukazania się w całej pełni. Wówczas wszyscy ludzie odkupieni przez Niego, uczynieni w Nim «świętymi i nieskalanymi przed Jego obliczem w miłości», zostaną zgromadzeni jako jedyny Lud Boży, «Małżonka Baranka» (Ap 21,9), «Miasto święte… zstępujące z nieba od Boga, mające chwałę Boga» (Ap 21,10-11); «a mur Miasta ma dwanaście warstw fundamentu, a na nich dwanaście imion dwunastu Apostołów Baranka» (Ap 21,14).

KKK 1334

W Starym Przymierzu na znak wdzięczności wobec Stwórcy składano w ofierze chleb i wino pośród pierwocin owoców ziemi. W kontekście Wyjścia z Egiptu otrzymują one jednak jeszcze nowe znaczenie: niekwaszony chleb, który Izraelici spożywają co roku w święto Paschy, upamiętnia pośpiech wyzwalającego wyjścia z Egiptu. Wspomnienie manny na pustyni zawsze będzie przypominać Izraelowi, że żyje chlebem słowa Bożego. Wreszcie codzienny chleb jest owocem Ziemi Obiecanej, potwierdzeniem, że Bóg jest wierny swoim obietnicom. «Kielich błogosławieństwa» (1 Kor 10,16) na końcu żydowskiej uczty paschalnej dodaje do świątecznej radości wina wymiar eschatologiczny, wymiar mesjańskiego oczekiwania na przywrócenie Jeruzalem. Jezus ustanowił Eucharystię, nadając nowy i ostateczny sens błogosławieństwu chleba i kielicha.

KKK 1335

Cudowne rozmnożenia chleba, w czasie których Pan odmawia błogosławieństwo, łamie i daje uczniom chleb, aby nakarmić nim tłumy, są zapowiedzią obfitości jedynego Chleba – eucharystycznego. Znak wody przemienionej w wino w Kanie zapowiada już Godzinę uwielbienia Jezusa. Ukazuje wypełnienie uczty weselnej w Królestwie Ojca, gdzie wierni będą pili nowe wino, będące Krwią Chrystusa.

KKK 1405

Nie mamy pewniejszego zadatku i wyraźniejszego znaku wielkiej nadziei na nowe niebo i nową ziemię, w której zamieszka sprawiedliwość, niż Eucharystia. Istotnie, ile razy celebruje się to misterium, «dokonuje się dzieło naszego odkupienia» i «łamiemy jeden chleb, który jest pokarmem nieśmiertelności, lekarstwem pozwalającym nam nie umierać, lecz żyć wiecznie w Jezusie Chrystusie».

2. Nauczanie papieży

Włączenie w Chrystusa, jakie dokonuje się w Chrzcie św., odnawia się i nieustannie umacnia przez uczestnictwo w Ofierze eucharystycznej, przede wszystkim, gdy jest to uczestnictwo pełne przez udział w Komunii sakramentalnej. Możemy powiedzieć, że nie tylko każdy z nas przyjmuje Chrystusa, lecz także Chrystus przyjmuje każdego z nas. Zacieśnia więzy przyjaźni z nami: «Wy jesteście przyjaciółmi moimi» (J 15,14). My właśnie żyjemy dzięki Niemu: «Ten, kto Mnie spożywa, będzie żył przeze Mnie» (J 6,57). W Komunii eucharystycznej realizuje się w podniosły sposób wspólne, wewnętrzne «zamieszkiwanie» Chrystusa i ucznia: «Trwajcie we Mnie, a Ja w was [będę trwać]» (por. J 15,4). Jednocząc się z Chrystusem, Lud Nowego Przymierza daleki jest od zamykania się w sobie, staje się «sakramentem» dla całego rodzaju ludzkiego, znakiem i narzędziem zbawienia dokonanego przez Chrystusa, światłem świata i solą ziemi (por. Mt 5,13-16) dla odkupienia wszystkich. Misja Kościoła jest przedłużeniem misji Chrystusa: «Jak Ojciec Mnie posłał, tak i Ja was posyłam» (J 20,21). Dlatego też Kościół czerpie duchową moc dla wypełniania swojej misji z nieustannego uobecniania w Eucharystii ofiary Krzyża i z Komunii z Ciałem i Krwią Chrystusa. Tak więc Eucharystia jawi się jako źródło i jednocześnie szczyt całej ewangelizacji, ponieważ jej celem jest zjednoczenie ludzi z Chrystusem, a w Nim z Ojcem i z Duchem Świętym.

Św. Jan Paweł II, Ecclesia de Eucharistia, nr 22

Pierwszą rzeczywistością wiary eucharystycznej jest sama tajemnica Boga, czyli miłość trynitarna. W rozmowie Jezusa z Nikodemem znajdujemy wyjaśnienie tego zagadnienia: «Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne. Albowiem Bóg nie posłał swego Syna na świat po to, aby świat potępił, ale po to, by świat został przez Niego zbawiony» (J 3,16-17). Te słowa wskazują na ostateczny korzeń daru Bożego. Jezus w Eucharystii daje nie «coś», ale siebie samego; ofiaruje on swoje ciało i przelewa swoją krew. W ten sposób daje całą swą egzystencję, objawiając pierwotne źródło tej miłości. Jest On wiecznym Synem danym nam przez Ojca. Słyszymy ponadto w Ewangelii, jak Jezus po nakarmieniu tłumu przez rozmnożenie chleba i ryb, mówi do swych rozmówców, którzy poszli za Nim aż do synagogi w Kafarnaum: «Ojciec mój da wam prawdziwy chleb z nieba. Albowiem chlebem Bożym jest Ten, który z nieba zstępuje i życie daje światu» (J 6,32-33); i dochodzi do utożsamienia samego siebie, swego własnego ciała i swojej własnej krwi z tym chlebem: «Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba. Jeśli kto spożywa ten chleb, będzie żył na wieki. Chlebem, który Ja dam, jest moje ciało za życie świata» (J 6,51). W ten sposób, Jezus objawia się jako Chleb życia, który Ojciec przedwieczny daje ludziom.

Benedykt XVI, Sacramentum Caritatis, nr 7

Gdy nadszedł wieczór, Jezus zatroszczył się, by nakarmić tych wszystkich zmęczonych i głodnych ludzi. Tak jak Bóg nakarmił manną lud pielgrzymujący na pustyni (por. Wj 16,1-36), tak i Jezus zatroszczył się o wszystkich, którzy za nim szli. Pragnął zaangażować w to swoich uczniów. W istocie mówi do nich: «Wy dajcie im jeść» (w. 16). Udowodnił im, że kilka chlebów i ryb, jakie mieli, z mocą wiary i modlitwy, można podzielić między wszystkich tych ludzi. To cud, jakiego dokonuje. Ale jest to cud wiary, modlitwy, ze współczuciem i miłością. Brali chleby, łamali je, dawali, a ciągle starczało chleba, brali po raz kolejny i tak to czynili uczniowie. Zatem Jezus «połamawszy chleby dał je uczniom, uczniowie zaś tłumom» (w. 19). Pan zaspokaja potrzeby ludzi, ale pragnie uczynić każdego z nas konkretnie uczestnikami swojego współczucia.

Franciszek, Rozważanie podczas audiencji ogólnej (17 sierpnia 2016 roku)

Biblia w kulturze

Lambert Lombard, Rozmnożenie chlebów i ryb, XVI wiek (źródło: Commons Wikimedia)

Pytania do modlitwy i refleksji:

1. Fragment Łk 9,1-6 ukazuje pierwszą misję Apostołów w mocy boskiego słowa Jezusa Chrystusa. Zastanów się, w jaki sposób uczestniczysz w misji uobecniania królestwa Bożego w świecie?
2. Świadkowie nauczania i znaków Jezusa oraz Jego uczniów zadawali sobie pytania o Jego tożsamość (Łk 9,7-9). W jaki sposób pogłębiasz swoją osobistą znajomość tajemnicy Jezusa Chrystusa i Kościoła? Na ile angażujesz się w to, by być świadomym swojej wiary?
3. Rozmnożenie chlebów i ryb przez Jezusa było zapowiedzią Eucharystii, która jest Pokarmem na życie wieczne oraz znakiem obecności Boga pośród swego ludu (Łk 9,10-17). Jak korzystasz z daru Eucharystii w codziennym życiu?

Lektura pogłębiająca:

S. Fausti – V. Canella, Rozważaj i głoś Ewangelię według św. Łukasza. Kraków 2014, ss. 203-211.

P. Gadenz, Ewangelia według św. Łukasza. Katolicki komentarz do Pisma Świętego, Poznań 2020, ss. 185-192.

F. Mickiewicz SAC, Ewangelia według św. Łukasza (rozdziały 1-11), Częstochowa 2011, ss. 456-474.