Mt 12,1-21: Jezus – Sługa Pański i Pan szabatu

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia (wyd. 5)

1 Pewnego razu Jezus przechodził w szabat wśród zbóż. Uczniowie Jego, odczuwając głód, zaczęli zrywać kłosy i jeść. 2 Gdy to ujrzeli faryzeusze, rzekli Mu: «Oto Twoi uczniowie czynią to, czego nie wolno czynić w szabat». 3 A On im odpowiedział: «Nie czytaliście, co uczynił Dawid, gdy był głodny, on i jego towarzysze? 4 Jak wszedł do domu Bożego i jadł chleby pokładne, których nie było wolno jeść jemu ani jego towarzyszom, tylko samym kapłanom? 5 Albo nie czytaliście w Prawie, że w dzień szabatu kapłani naruszają w świątyni spoczynek szabatu, a są bez winy? 6 Oto powiadam wam: Tu jest coś większego niż świątynia. 7 Gdybyście zrozumieli, co znaczy: Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary, nie potępialibyście niewinnych. 8 Albowiem Syn Człowieczy jest Panem szabatu». 9 Idąc stamtąd, wszedł do ich synagogi. 10 A [był tam] człowiek, który miał uschłą rękę. Zapytali Go, by móc Go oskarżyć: «Czy wolno uzdrawiać w szabat?» 11 Lecz On im odpowiedział: «Kto z was jeśli ma jedną owcę, i jeżeli mu ta w dół wpadnie w szabat, nie chwyci i nie wyciągnie jej? 12 O ileż ważniejszy jest człowiek niż owca! Tak więc wolno jest w szabat dobrze czynić». 13 Wtedy rzekł do owego człowieka: «Wyciągnij rękę!» Wyciągnął, i stała się znów tak zdrowa jak druga. 14 Faryzeusze zaś wyszli i odbyli naradę przeciw Niemu, w jaki sposób Go zgładzić. 15 Gdy się Jezus dowiedział o tym, oddalił się stamtąd. A wielu poszło za Nim i uzdrowił ich wszystkich. 16 Lecz im surowo zabronił, żeby Go nie ujawniali. 17 Tak miało się spełnić słowo proroka Izajasza:

18  Oto mój Sługa; którego wybrałem,
Umiłowany mój, w którym moje serce ma upodobanie.
Położę ducha mojego na Nim, a On zapowie prawo narodom.
19 Nie będzie się spierał ani krzyczał,
i nikt nie usłyszy na ulicach Jego głosu.
20 Trzciny zgniecionej nie złamie
ani knota tlejącego nie dogasi, aż zwycięsko sąd przeprowadzi.
21 W Jego imieniu narody nadzieję pokładać będą.

Krytyka literacka

Perykopa Mt 21,1-21 w strukturze Ewangelii Mateusza stanowi część narracji dotyczącej otwartych sporów pomiędzy Jezusem a przedstawicielami  przywódców i nauczycieli religijnych, w tym faryzeuszy(11,2-12,50). W jej ramach z łatwością da się wydzielić jednostki mniejsze do których należą: 12,1-8; 12,9-14; 12, 15-21. W takiej też kolejności zostaną one omówione, uwzględniając ich strukturę, tradycję, historyczność oraz orędzie teologiczne.

Pierwsza perykopa: 12,1-8 – Zrywanie kłosów w szabat.  

Struktura perykopy jest następująca: 1. Okoliczności kontrowersji (w. 1); 2. Zarzut nieposzanowania szabatu (w. 2); 3. Odpowiedź Jezusa (ww. 3-5); 4. Trzy podsumowujące logia (ww. 6-8). Tradycja: Mt jest wyraźnie zależny od Mk 2,23-28, ale wygładził i poprawił przekaz Mk. Tak w miejsce Mk 2,27 włączył materiał własny, tj. ww. 5-7. Trzeba pamiętać, iż perykopę o tej tematyce posiada też Łk (6,1-5). Jeśli odrzucimy hipotezę, że Mt i Łk korzystali z dwóch różnych źródeł, to należy przyjąć dla Mt perykopy 12,1-8, późniejszą recenzję Mk.

Historyczność

Polemika na temat zachowania szabatu posiada wszelkie znamiona historyczności. Wszystkie Ewangelie dowodzą, że Jezus miał konflikt z zwierzchnikami judaizmu z powodu praktyki szabatu (zob. np. Mk 2,23-28; Łk 13,10-17; J 5,1-18). Dalej, Jezus i uczniowie byli ubogimi wędrownymi nauczycielami, co realistycznie oddaje obraz nakreślony w perykopie. Rzeczą historycznie uzasadnioną jest również fakt, iż Jezusa obciążano odpowiedzialnością za słowa i postępowanie Jego uczniów. Ponadto, w kontrowersjach Jezus zwykle odpowiadał, powołując się na świadectwa Pisma. Natomiast nawiązanie do 1 Sm 21,2-10 zakłada sytuację głodu, nie zaś konkretnej potrzeby teologii chrześcijańskiej. Stanowczo  należy odrzucić myślenie, że tekst ten powstał w celu pouczenia, jak chrześcijanin powinien zachowywać szabat. Pod względem gatunku perykopa jest kontrowersją.

 Orędzie teologiczne

W dzień szabatu uczniowie Jezusa, odczuwając głód, zaczęli zrywać kłosy. Staranne zachowywanie szabatu było w judaizmie niezmiernie ważne. Dla jego wyznawców szabat był czasem radości i odpoczynku. Faryzeusze nie oskarżali uczniów o kradzież, ale o przekroczenie prawa szabatowego. Zrywanie kłosów w szabat, uznawane za pracę żniwiarza, należało do 39 prac zakazanych w ten dzień. Słowa „Twoi uczniowie” koncentrują zarzut także pod adresem Jezusa.

Odpowiedź Jezusa koncentruje się najpierw na przywołaniu wydarzenia z dziejów Dawida (1 Sm 21,1-7). Jezus przypomina złamanie Prawa przez niego i jego towarzyszy. W tekście Mateuszowym są dwa podobieństwa do zaistniałej sytuacji z dziejów Dawida. Pierwsze, to fakt, iż w jednym i drugim przypadku człowiek pobożny łamie prawo, którego powodem jest głód. Drugie, Jezus jako Mesjasz i Syn Dawida jest podobnie jak Dawid królem. Przywołując wydarzenie z 1 Sm 21, Jezus wskazywał na niezrozumienie Prawa przez faryzeuszów. Zachowanie Dawida ukazywało możliwość przekroczenia niektórych przepisów Prawa dla osiągnięcia większego dobra, tak samo, jak przykład kapłanów w świątyni (12,5-6), którzy zachowują jedno przykazanie (kult świątynny) kosztem drugiego (odpoczynek szabatu). A to oznacza, że jedno przykazanie może ustępować drugiemu. Stąd najważniejsze przykazanie miłości może prowadzić do przekroczenia przykazania posłuszeństwa prawu ST. 12,5-6  to materiał własny Mt. Przypominają, ze wg Lb 28,9-10 kapłani mieli obowiązek składać ofiary również w szabat, pomimo iż przekraczają w ten sposób obowiązek szabatu. Jeśli istnieje coś więcej niż świątynia-jak mówi Jezus, to ma ono pierwszeństwo przed szabatem. Czym jest owo „więcej”. Odnosi się ono z pewnością do osoby Jezusa. Stąd jeśli kapłani, którzy służą świątyni w czasie szabatu są wolni od winy, o ile bardziej bez winy są uczniowie, którzy służą Jezusowi, obecności Boga w Jego osobie i czynach. 12.7 Kolejną odpowiedź Jezusa stanowi cytat Oz 6,6, podany tu jako zasada praktycznego postępowania. Faryzeusze wezwani są do miłosierdzia względem uczniów Jezusa będących w potrzebie. Miłosierdzie okazane głodnemu jest ważniejsze niż ofiara. Ofiarą nie jest ofiara lub ofiary składane w świątyni, ale zachowywanie przepisów religijnych, szczególnie przepisu szabatu. Jezus praktykę miłosierdzia przeciwstawia pysznej i wyniosłej pobożności faryzeuszów, gotowych potępiać tych, którzy nie respektują ich pouczeń. W ustach Jezusa przykazanie miłości jest miarą, według której powinno się mierzyć wszystkie inne przykazania. Kiedy występują one  przeciw miłości, muszą ustąpić. Uczniowie Jezusa zostali „uniewinnieni”, nie dlatego, że przekroczyli przepis prawa szabatowego, ale ponieważ mieli wystarczającą rację, aby to uczynić.

Słowa Ewangelisty „Syn Człowieczy jest Panem szabatu” odnoszą się do Jezusa i podkreślają Jego pełną i suwerenną władzę rozstrzygania i objaśniania (w tym posłuszeństwa obowiązku szabatu). Słowa te wpisane są w dwa nurty argumentacji: 1. Jezus jest czymś więcej niż świątynia; Jezus rozporządza pełnią władzy  (nurt chrystologiczny); 2.  mocą swego autorytetu podaje najwyższą normę moralną, którą jest przykazanie miłości (nurt parenetyczny). Słowa Jezusa nie usuwają przepisów o szabacie, ale przypominają, że istnieją zobowiązania, które są ważniejsze, i których wypełnianie ma większą wartość przed Bogiem.

Druga perykopa: 12,9-14 – Uzdrowienie w szabat

Fragment ten jest kontynuacją konfliktu Jezusa z faryzeuszami dotyczącego respektowania szabatu. Strukturę perykopy tworzą elementy narracyjne (ww. 9-10a.14). W centrum znajduje się kontrowersja (ww. 10b-13), następnie odpowiedź Jezusa (ww. 11-12), na pytanie o godziwość uzdrawiania w szabat (w. 10b) jest szczególnie wyakcentowana. Tradycja: Wszyscy Synoptycy posiadają tę perykopę i to w takim samym kontekście. Należy ona do potrójnej tradycji (zob. Mk 3,1-6; Łk 6,6-11), co sugeruje na Markowe pochodzenie Mateuszowej narracji. Perykopa wykazuje też pewne podobieństwa do tekstu Łk 14,1-6. Mt wprowadza w niej swoje modyfikacje. W miejsce opuszczonych fragmentów z Mk, Mt wprowadza ww. 11-12a, tj. analogię owcy wyciągniętej ze studni
w szabat wraz z komentarzem o większej wartości człowieka w porównaniu z owcą. Historyczność wydarzenia nie budzi żadnych wątpliwości. Przemawia za nią fakt, iż przedstawiany w Ewangeliach konflikt Jezusa z faryzeuszami miał swoje źródło w odniesieniu do Jego publicznej działalności na ziemi. Pod względem gatunku perykopa jest  kolejną kontrowersją.

Orędzie teologiczne

Jezus udał się do synagogi Żydów. Pojawia się w niej chory z „uschniętą ręką”, tzn. niewładną. Faryzeusze nie interesują się jednak nim, ale całą uwagę koncentrują na Jezusie i stawiają Mu podchwytliwe pytanie dotyczące możliwości uzdrawiania w szabat.  Przepisy Prawa stanowiły, że jeżeli nie istniało zagrożenie życia, leczenie w szabat było absolutnie  zabronione. A takim zagrożeniem nie była z pewnością niewładna ręka.  Odpowiedź Jezusa nawiązuje do sytuacji, która miała miejsce wśród rolników. Ubogi rolnik, który miał zaledwie jedną owcę, z pewnością ratował ją ze wszystkich sił w niebezpieczeństwie. Jeśli tak traktuje się zwierzęta, o ileż z większą troskliwością powinno się dbać i ratować człowieka. Jezus nie zostawia żadnej wątpliwości: jeśli jest czymś naturalnym ratowanie zwierzęcia w szabat, o ileż bardziej powinno się to odnosić do człowieka. Bóg, który troszczy się o całe stworzenie, szczególną troską otacza przecież człowieka. Stąd szczególnie człowiekowi, który jest w potrzebie (…) wolno jest w szabat czynić dobrze. Przykazanie miłości posiada pierwszeństwo w stosunku do przepisów szabatu. Taka ewangeliczna aktywność jest nie tylko dozwolona, ale powinniśmy ją czynić bez żadnej wątpliwości i zwłoki. Albowiem każdy czyn wybawiający i pomagający jest czynem dozwolonym w szabat. Uzdrowienie niewładnej ręki człowieka opisana w tym wersecie jest poza samym faktem cudu uzdrowienia, ukazaniem konkretnego przykładu miłości. Pomimo to, na Jezusowe uzdrowienie faryzeusze pozostają ślepi i nie rozumieją znaku. Dokonując cudu, Jezus dostarczył im dowodu, którego chcieli, oni jednak naradzają się teraz, w jaki sposób Go zgładzić.

Trzecia perykopa: 12,15-21 – Jezus „Sługa Pański”.

 Struktura

Jest ona następująca: 1. Odejście Jezusa (w. 15a); 2. Uzdrowienia i zakaz rozgłaszania (ww. 15b-16); 3. Formuła wprowadzająca cytat z Księgi Izajasza (w.17); 4. Cytat z Księgi Izajasza (ww. 18-21). Tradycja: perykopa jest dziełem redakcyjnym Mt na podstawie Mk 3,7-12 oraz Iz 42,1-4.  Ww. 15-16 Mt zaczerpnął od Mk 3,7-12, skracając go znacznie. Tekst Iz 42,1-4 nie odpowiada ani obecnemu tekstowi hebrajskiemu ani LXX. Wyjątkiem jest w nim w. 21 zapożyczony z LXX. Fakt ten tłumaczy się dwojako. Mt mógł przyjąć już istniejący tekst, albo on sam lub też „jego szkoła” na wzór targumów opracowała  własny przekład.

Orędzie teologiczne

 Jezus znając intencje wrogów oddalił się, ale ludzie i tak podążali za Nim. Pozostał nadal aktywny, choć Jego działalności nie towarzyszył już rozgłos i spory. Wydaje się jednak, że taka postawa Jezusa wzbudza jeszcze większą nienawiść Jego wrogów. Uzdrowionym chorym Jezus nakazuje milczenie. Według Mt motywem nakazu milczenia jest  wypełnienie się  w Jezusie zapowiedzi Izajasza o Słudze Pańskim. Nakaz nierozgłaszania współbrzmi dobrze z postawą Jezusa i Jego posłannictwem. Jest  to postawa pokory, łagodności i dobroci. Wzmianka o zakazie rozpowiadania dobrze podprowadza do Izajaszowego cytatu. Mt wprowadzając go, pragnie przy pomocy słów proroka nakreślić pełny obraz działalności Jezusa. Ewangelista przytacza tutaj najdłuższy cytat z pierwszej Pieśni o Słudze Pana (Iz 42,1-4).

Zapowiadanym Sługą Pańskim według Mt jest Jezus. To On przyniesie narodom sprawiedliwość i miłosierdzie. Mt kreśli Izajaszowy obraz postępowania Sługi Pańskiego. On nie będzie szukał próżnej chwały ani narzucał się ludziom, lecz w cichości ofiarował będzie miłosierdzie. Przywołane słowa: „Nie da słyszeć swego głosu” mogą być obrazem odrzucenia nauczania Jezusa przez większość Izraela oraz ich brak posłuchu głoszonych prawd. Kontynuując charakterystykę Sługi Pańskiego Mt podkreśla Jego łagodność, cierpliwość, pokój, dobroć i miłość. Służy temu obraz zachowanej zgniecionej trzciny i pozwolenie świecić słabemu światłu, którego symbolizuje tlący się jeszcze knot. Obraz skutecznego przeprowadzenia sprawiedliwości przypomina obietnice dla wszystkich skrzywdzonych i uciskanych, ale też nadzieję dla zwycięstwa Ewangelii w świecie pogańskim, dla którego Jezus stanie się „światłem”. Ewangelista zapowiada ostateczne zwycięstwo orędzia zbawienia przyniesionego przez Jezusa. On dopełni sądu Boga nad światem. A to stanie się nadzieją dla narodów.

Komentarz z Ojców Kościoła

Św. Ignacy Antiocheński, Epistula ad Magnesios, 9.1: „Ci, którzy trwali w dawnym porządku, przeszli do nowej nadziei i nie zachowują już szabatu, ale święcą dzień Pański, dzień, w którym nasze życie zostało pobłogosławione przez Chrystusa i przez Jego śmierć”.

Św. Klemens Aleksandryjski, „Kobierce” IV 29,3, tł. J. Niemirska-Pliszczyńska: „Wolno jest w szabat dobrze czynić” (Mt 12,12). Każdego, kto chwalił się doskonałym pełnieniem nakazów Prawa, demaskował Pan bezzwłocznie, wykazując mu, że nie kocha bliźniego. Świadczyć zaś dobro gotowa jest tylko miłość, panująca nawet nad szabatem”.

Szabat, siódmy dzień pobłogosławiony i uświęcony przez Boga, zamyka całe dzieło stworzenia, ale związany jest bezpośrednio z dziełem dokonanym w szóstym dniu, kiedy to Bóg uczynił człowieka «na swój obraz i podobieństwo» (por. Rdz 1, 26). Ta szczególnie ścisła więź między «dniem Boga» a «dniem człowieka» nie umknęła uwadze Ojców, rozważających biblijny opis stworzenia. Tak mówi o tym św. Ambroży (Hexameron 6, 10, 76: CSEL 32/1, 261): «Dzięki niech będą zatem Panu Bogu naszemu, za to że uczynił dzieło, w którym mógł sam znaleźć wypoczynek. Stworzył niebo, ale nie jest napisane, iż w nim odpoczął; uczynił gwiazdy, księżyc i słońce, ale i tu nie jest napisane, że w nich odpoczął; czytam natomiast, że uczynił człowieka i dopiero wówczas odpoczął, bo znalazł w nim kogoś, komu mógł przebaczać grzechy».

Św. Hieronim, Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, II 12,4, tłum. J. Korczak. „Chcę raczej miłosierdzia niż ofiary” (Mt 12,7). [Abimelek] nie zawahał się dać chlebów, sądząc, że lepszą jest rzeczą (jako że prorok mówi: „chcę miłosierdzia, a nie ofiary”- Oz 6,6) uwolnić ludzi od niebezpieczeństwa głodu niż składać ofiarę Bogu. Bowiem miłą Bogu ofiarą jest troska o życie człowieka”.

Wpływ komentowanego tekstu z Mt 12,1-21 na literaturę, poezję, malarstwo, muzykę

Galeria zdjęć (4 zdjęć)

Aktualizacja orędzia teologicznego perykopy:

„Posługa ubogim powinna być przedkładana ponad wszelką inną działalność i niezwłocznie spełniona. Jeśliby więc w czasie modlitwy należało podać lekarstwo albo udzielić innej pomocy potrzebującemu, idźcie z całym spokojem, ofiarując Bogu wykonywaną czynność, jak gdyby trwając na modlitwie. Nie potrzebujecie się niepokoić w duchu ani wyrzucać sobie grzechu  powodu opuszczenia modlitwy ze względu na spełnioną wobec potrzebującego posługę. Nie zaniedbuje się Boga, kiedy się Go opuszcza ze względu na Niego samego, to jest kiedy się opuszcza jedno dzieło Boga, aby wykonać inne. Kiedy zatem opuszczacie modlitwę, aby okazać pomoc potrzebującemu, pamiętajcie, że służyliście samemu Bogu. Miłość jest bowiem ważniejsza niż wszystkie przepisy, owszem, właśnie do niej wszystkie one powinny zmierzać. Ponieważ miłość to wielka władczyni, dlatego wszystko, co rozkaże, należy czynić. Z odnowionym uczuciem serca oddajmy się służbie ubogim; szukajmy najbardziej opuszczonych: otrzymaliśmy ich bowiem jako naszych panów i władców”. Św. Wincenty à Paolo, Z pism, w: Liturgia godzin. Codzienna modlitwa ludu Bożego. IV. Okres zwykły. Tygodnie XVIII-XXXIV, Poznań 1988, s. 1209:

Pamiętaj, abyś dzień święty święcił: „Niedziela wyraźnie różni się od szabatu, po którym następuje chronologicznie – co tydzień; dla chrześcijan zastępuje szabat z jego przepisem obrzędowym. Przez Paschę Chrystusa niedziela wypełnia duchową prawdę szabatu żydowskiego i zapowiada wieczny odpoczynek człowieka w Bogu. Kult oparty na prawie przygotowywał misterium Chrystusa, a to, co było w nim praktykowane, było w pewnym sensie figurą odnoszącą się do Chrystusa” (KKK 2175).

„Dlatego «dzień Boży» pozostanie na zawsze ściśle związany z «dniem człowieka». Skoro Boże przykazanie mówi: «pamiętaj o dniu szabatu, aby go uświęcić» (Wj 20, 8), to odpoczynek nakazany dla uczczenia dnia poświęconego Bogu nie jest bynajmniej dla człowieka uciążliwym obowiązkiem, ale ma mu pomóc w dostrzeżeniu swojej żywotnej i wyzwalającej zależności od Stwórcy, a zarazem swojego powołania do współpracy z Jego dziełem i do przyjęcia Jego łaski. Świętując «odpoczynek» Boga», człowiek odnajduje w pełni samego siebie, co pozwala nam dostrzec, że dzień Pański jest do głębi przeniknięty Bożym błogosławieństwem (por. Rdz 2, 3) i dzięki temu obdarzony — podobnie jak ludzie i zwierzęta (por. Rdz 1, 22. 28) — swoistą «płodnością»; wyraża się ona nade wszystko w tym, że ożywia i w pewnym sensie «pomnaża» sam czas, podsycając w człowieku — przez pamięć o żywym Bogu — radość życia oraz pragnienie rozwijania i dawania życia” (św. Jan Paweł II, List apostolski Dies Domini, 61).

„Prawo cotygodniowego odpoczynku nakazywało powstrzymanie się od pracy siódmego dnia: «aby odpoczęły twój wół i osioł i odetchnęli syn twojej niewolnicy i cudzoziemiec» (Wj 23,12). Odpoczynek jest poszerzeniem spojrzenia, umożliwiającym ponowne uznanie praw innych. W ten sposób dzień odpoczynku, którego centrum stanowi Eucharystia, rzuca swoje światło na cały tydzień i sprawia, że opieka nad naturą i ubogimi staje się naszym osobistym zadaniem” (papież Franciszek, Laudato si’, 237).

Pytania do medytacji:

1. Jak przeżywam każdą niedzielę, dzień świąteczny? Ile czasu poświęcam w te dni Bogu, najbliższym i własnemu odpoczynkowi?
2. Co w moim życiu jest „uschłe”? Jaki problem, cierpienie chciałbym/chciałabym ofiarować Jezusowi?
3. Pokora czy pycha? Która z tych postaw bardziej dominuje we mnie?

Propozycja modlitwy

Jezu Chryste, w „którym sobie Ojciec upodobał”, dziękuję Ci za to, że ciągle wydobywasz mnie z głębi moich grzechów, przeciwności i cierpień. Niech ja, moi bliscy i cały świat w Tobie pokładamy nadzieję. Amen.

Zdjęcie: Jerozolima. Ściana Płaczu (Mur Zachodni). Modlitwa szabatowa ortodoksyjnych Żydów. Autor ks. Łukasz Pyszczek

Literatura:

S. Fausti, Wspólnota czyta Ewangelię według św. Mateusza, tł. Z. Ziółkowski, (SKPB 3), Częstochowa 2007, s. 243-255.

A. Paciorek, Ewangelia według Świętego Mateusza, (NKB.NT I/2), Częstochowa 2005, s. 486-501.

Krąg Biblijny nr 41, Tarnów 2020, s. 63-87.

Autorzy: Ks. dr Jacek Kucharski i seminarzyści WSD Radom