Prof. M. Marynowycz: Jak więźniowie Gułagu napisali list do Jana Pawła II

Nic bardziej nie skłania do refleksji nad odwiecznymi prawdami niż cmentarze i więzienie. Autor tego artykułu – prof. Myrosław Marynowycz, prorektor Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie z Ukrainy – siedział w więzieniu w latach 1977-87 i zrozumiał tę prawdę na podstawie własnych doświadczeń obozowych. Dedykuje poniższe wspomnienia współwięźniom, którzy własnym życiem musieli zapłacić za wolność ducha.

W więzieniach czasów Breżniewa skazani nie mieli żadnych formalnych możliwości prowadzenia życia religijnego. „Praktykowanie kultu religijnego” było surowo zakazane. Nie wolno było posiadać Biblii (mój osiemnastodniowy strajk głodowy o prawo do otrzymania Biblii do niczego nie doprowadził). Konfiskowano nawet listy zawierające wersety biblijne. Owszem, w wyniku specjalnej umowy zawartej między ZSRR a Izraelem, więźniom-wyznawcom judaizmu zezwolono na posiadanie Starego Testamentu, ale wyłącznie w języku hebrajskim. Tym wszystkim, którzy nie znali tego języka, musiała wystarczać lektura książki „Zabawne Ewangelie”, napisanej z pozycji wojującego ateizmu, w której pojawiały się czasem cytaty z prawdziwej Ewangelii.

Więźniom często zakazywano noszenia krzyżyków; ja zdołałem zachować prawo do noszenia krzyżyka, ale dzięki strajkowi głodowemu. A na widok krzyżyka na ciele ciężko chorego więźnia Wiktora Niekipiełowa lekarz obozowy z oburzeniem odmówił leczenia. „Niech On [Jezus] cię leczy, a nie ja!”. Jednym słowem, więźniowie sowieccy byli dobrze chronieni od uzależnienia się od narkotyku „opium dla mas”, za jaki Marks uważał religię.

Niemniej jednak życie religijne wielu więźniów potrafiło być niezwykle intensywne. Ku ogromnemu rozczarowaniu strażników Gułagu i mimo obozowych okólników, Duch Święty wkraczał tam, gdzie uważał za właściwe. Było wielu więźniów, którzy wcześniej, w świecie zewnętrznym byli obojętni religijnie, a odnaleźli swoją wiarę w obozach. Brak zwykłego rytuału religijnego często jedynie potęgował chłonność i otwartość na głęboką świadomość Boga. W podobny sposób utrata wzroku często wyostrza pozostałe cztery zmysły. Niemożność oddawania czci Bogu w Jego świątyni zmuszała w ten sposób więźnia do uczynienia świątynią jego własnej, dojrzałej w cierpieniu duszy. Zamiast pieśni liturgicznych cierpienie w jego sercu „śpiewało” swoje własne psalmy. A spożywanie obozowego gorzkiego chleba i picie wody stawało się misterium liturgicznym, które przemieniało dusze ludzkie i prowadziło przez komunię do życia w Chrystusie.

Jednakowoż taki „narodzony do nowego życia” chrześcijanin niezwłocznie musiał stawić czoła trudnemu egzaminowi. Co oznacza dla więźnia „nadstawić drugi policzek”? Jak ma on „kochać swoich wrogów”, jeśli wrogowie ci są cynicznymi i bezwzględnymi strażnikami? Nie ma w istocie lepszego miejsca dla sprawdzianu odczuć chrześcijańskich niż obozy! Tam nie ukryjesz się przed wzrokiem Pana za innymi parafianami. W obozie nie uzyskasz podpowiedzi od księdza, co masz robić (a przynajmniej tak zasadniczo było w Gułagu). Tam stoisz sam przed Bogiem – jak jakaś drżąca mrówka na ludzkiej dłoni – i nie ma ucieczki od tego egzaminu. Jakże błogosławione jednak były dni tego więźnia, który pomyślnie zdał taki egzamin!

Obozy nauczyły mnie patrzeć zupełnie inaczej na dobrze znane osiem błogosławieństw z Ewangelii św. Mateusza: „Błogosławieni, którzy cierpią prześladowanie dla sprawiedliwości…” – obecnie rozumiem, jak dokładne i żywotnie ważne są te słowa! Świadomość, że nie jesteś winien żadnej zbrodni, że jesteś karany wyłącznie za prawdę, uświęca każdy twój dzień życia w obozie pracy, usprawiedliwia go i napełnia istotnym znaczeniem, nawet jeśli w tym dniu nie dokonałeś niczego szczególnie ważnego. Uczucie to uwzniośla, staje się podporą, której znaczenie zaczynasz rozumieć, gdy już po opuszczeniu obozu musisz zasłużyć sobie na swój chleb codzienny, usprawiedliwić własne istnienie przez dokonywanie dobrych uczynków. Dopiero wtedy uświadamiasz sobie, jak błogosławione były twoje lata w obozie pracy!

Dla wielu więźniów pierwszy bodziec w kierunku wiary pochodził z ich odmowy akceptacji jakichkolwiek elementów doktryny komunistycznej i ze swego rodzaju psychologicznego odrzucenia wszystkich jej założeń. Złamało to pierwsze bariery ateizmu. A wtedy, gdy podstawowe argumenty ateistycznego sceptycyzmu zostały podkopane, łaska Boża rozpoczynała swoją cichą pracę. Do innych (mniejszych) grup więźniów Bóg przyszedł nagle, w jednym potężnym ruchu, który bez dużej przesady można nazwać aktem Bożego objawienia. To była ta nagła przemiana duszy, której ja również doświadczyłem. Chociaż jest praktycznie niemożliwe, aby oddać ten stan słowami, skutek jest niewątpliwy. Stajesz się inną osobą i wszystko, co wcześniej wydawało ci się w religii śmieszne, zostaje nasycone głębokim znaczeniem, podczas gdy twoje poprzednie, zdawałoby się, mocne podpory ideologiczne, jako już bezsilne, rozpadają się w pył.

Obozy umożliwiły mi uzyskanie poczucia głębokiej jedności chrześcijan i nauczyły mnie swego rodzaju obozowego ekumenizmu. Istniały ku temu czysto praktyczne przesłanki. Łatwiej było mianowicie prześladować podzielonych chrześcijan, natomiast chrześcijanie duchowo zjednoczeni stanowili potężną siłę. Dlatego też w moim obozie – Kuczino w Rosji – wszyscy chrześcijanie obchodzili dwukrotnie święta Bożego Narodzenia i Wielkanocne: zgodnie z kalendarzami zachodnim (gregoriańskim) i wschodnim (juliańskim). Stawiając czoła siłom wyraźnie antychrześcijańskim, chrześcijanie wszystkich obrządków stali się źródłem wzajemnego wsparcia. Duch jedności w Chrystusie pokonał literę różnych doktryn, zwłaszcza rozumianych dogmatycznie.

Była to tak zintegrowana rodzina chrześcijańska, że grupa więźniów politycznych zebrała się w tamte pamiętne Święta Wielkanocne roku 1980 (według kalendarza juliańskiego), aby świętować w skromnych obozowych warunkach to wielkie święto religijne. Co jednak dla więźniów było dniem świętym, dla administracji obozu było stanem wyjątkowym. Władze obozu ostrzegły nas, że zostaniemy ukarani, jeśli będziemy świętować Wielkanoc. Oczywiście, przestroga nie odniosła skutku i modliliśmy się wspólnie, a następnie rozpoczęliśmy ceremonię picia obozowej herbaty. Nie dane nam było jednak skończyć: praktycznie wszyscy „naruszający obozowy reżim” zostali umieszczeni w karcerze lub w celach karnych na 15 dni.

No tak, znoszenie cierpień w imię Chrystusa jest zawsze zaszczytem dla chrześcijan i znosiliśmy swoją karę z czystą duszą. Ale niemal natychmiast przyszło nam do głowy, że powinniśmy również poinformować chrześcijan na świecie o tym wydarzeniu. Po raz pierwszy nasz apel skierowaliśmy do Ojca Świętego Jana Pawła II. Jego wybór na papieża przyjęto w sowieckich politycznych obozach pracy z ogromnym entuzjazmem. Intuicyjnie wszyscy czuliśmy, że postać tę zesłała nam Bożą Opatrzność w celu duchowego zwycięstwa nad złem komunizmu. Z tego powodu autorytet Jana Pawła II był wyjątkowo wysoki. Większość przywódców religijnych w byłym Związku Radzieckim nie wzbudzała zaufania, jako że każdy z nich w jakiś sposób uległ bezbożnemu reżimowi. W tym gronie do pewnego stopnia wyróżniał się zwierzchnik Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego katolikos Wazgen, postanowiliśmy więc (wśród nas byli także Ormianie), że swój apel skierujemy również do niego.

Sporządzenie tekstu powierzono mnie i po kilku dniach namysłu napisałem go, starając się dostroić swoją duszę do wzniosłej tonacji lub też – używając języka liturgicznego – „wznieść w górę swoje serce”. W tamtym czasie nigdy nie miałem sposobności do pisania takich listów i oczywiście miejscami nie był on najbardziej stosowny. Niemniej jednak zawierał w sobie jedną istotną rzecz: nieudawaną szczerość i rzeczywistą prawdę obozową. Oto ten tekst, troskliwie zachowany dla potomności przez moskiewski „Memoriał”:

„Wasza Świątobliwość,

W naszym znużonym świecie jest tak wielu potrzebujących Twojej pomocy i modlitw, że nie uważaliśmy za możliwe, aby pisać do Waszej Świątobliwości o naszych trudnościach. Nadszedł jednak czas, kiedy wszelkie nasze wątpliwości zniknęły: usłysz nas, prosimy, wasza Świątobliwość!

Był to dzień, gdy świętujemy Zmartwychwstanie Chrystusa – zgodnie z tradycją prawosławną obchodziliśmy to święto 18 kwietnia. 14 więźniów politycznych – wierni Kościoła prawosławnego i wyznawcy innych religii, pragnący pozdrowić swoich przyjaciół – zebrało się wokół naszego skromnego stołu. Pośród nas byli zarówno wierzący, jak i ci, którzy nie mają śmiałości, aby nazwać przemawiający do nich głos sumienia głosem Boga. Jeden z nich – Myrosław Marynowycz – odmawiał modlitwę, ale zanim usłyszano słowa zmartwychwstałej Miłości i Przebaczenia, zrządzeniem losu szczerość naszych modlitw została poddana próbie. Otóż grupa strażników przerwała nasze zgromadzenie, a więźniowie polityczni Myrosław Marynowycz, Wiktor Niekipiełow i Mykoła Rudenko, oskarżeni o „zorganizowanie spotkania, modlitwę i niepodporządkowanie się oddziałowi dyżurnemu”, zostali niezwłocznie ukarani karcerem [cele karne] na 15 dni. Inni uczestniczący w naszym zebraniu również ponieśli karę, łącznie z Leonidem Lubmanem – więźniem narodowości żydowskiej, który przyszedł na nasze spotkanie, aby pozdrowić wiernych prawosławnych.

A zatem dawno minęły dni, kiedy w sowieckich obozach pracy pokazano Eleanor Roosevelt wzorcowe więzienie, gdzie więźniowie czytali Biblię i Koran. Obecnie nie mogą oni otrzymywać Biblii, nawet decydując się na bezterminowy strajk głodowy (1980-81, Ogorodnikow), nie ma nawet mowy o zapewnieniu możliwości spowiedzi, a w celach karnych i punktach załadowczych zrywają noszone przez więźniów krzyżyki, zakazane jest odbywanie obrzędów religijnych, a nawet odmawianie modlitw.

Wasza Świątobliwość! Trudno jest ludziom, którzy w taki czy inny sposób przeciwstawiali się apokaliptycznemu złu i jego bastionom, zrozumieć sens chrześcijańskiej rezygnacji. Nie możemy i nie chcemy oddawać Cesarzowi tego, co należy do Boga. Większość z nas widzi sens swego życia w ujawnianiu przed Światem prawdziwej natury gadatliwego sowieckiego „gołębia pokoju” z jego nuklearną pałką. Czy uczestnicy Marszy Wielkanocnych na Zachodzie, aktywnie wspomagani przez propagandę komunistyczną, wiedzą, że w tych samych kwietniowych dniach więźniowie sowieckich obozów pracy, szukający Ducha Świętego, zostali wrzuceni do cel karnych przez ten sam komunistyczny reżim?

Chcielibyśmy prosić Waszą Świątobliwość o opowiedzenie im o tym. Chcielibyśmy, aby informacje o tym, co się wydarzyło, dotarły do Patriarchy Moskwy i całej Rusi Pimena, do Egzarchy Ukrainy Metropolity Kijowa i Halicza Filareta, którzy tak ślepo zapewniają, że w Związku Radzieckim jest wolność sumienia. Chcielibyśmy, aby dowiedział się o tym Katolikos wszystkich Ormian Wazgen (nasz apel do niego zostałby natychmiast skonfiskowany).

Chcemy, aby wszyscy chrześcijanie i cała rasa ludzka razem z nimi mogli żyć w pokoju, dobroci i wierze, a nie lekceważąc nasze cudowne błogosławieństwo – naszą duszę daną nam przez Boga.

Niech Bóg obdarzy Waszą Świątobliwość długim życiem w służbie na chwałę Pana!

Zwracając się do Stolicy Świętej, prosimy o wasze duszpasterskie błogosławieństwo. W imię Jezusa Chrystusa!
(podpisali: Henryk Altunian, Wolodymyr Bałakonow, Norair Grigorian, Walentin Zosimow, Leonid Lubman, Myrosław Marynowycz, Wiktor Niekipiełow, Wiktor Niitsoo, Aleksandr Ogorodnikow, Mykoła Rudenko, Antanas Terleckas, Ołeś Szewczenko)”

Po przeczytaniu tekstu, który wcześniej przygotowałem, osoby w to zaangażowane zaaprobowały go i wkrótce, na papierze z drobnym pismem, list do obu przywódców religijnych został przemycony tajną drogą do świata zewnętrznego. Dni mijały, napięcie dotyczące tego wydarzenia wielkanocnego opadło i wtedy nagle przyszła do obozu zaszyfrowana wiadomość: „Papież otrzymał twój list i modlił się za ciebie w czasie mszy św. w Watykanie”. Nasza radość była niezmierna. Dziękowaliśmy Panu za to, że nasz głos usłyszano i jednocześnie byliśmy wdzięczni Ojcu Świętemu za to, że sprawił, iż nasz głos był słyszalny na całym świecie i że modlił się on za nas wszystkich.

Minęło prawie 25 lat od tamtych wydarzeń, a mimo to uczucie wdzięczności nie wygasło. Jedna rzecz wszakże się zmieniła: dzisiaj to nasza kolej – katolików i wszystkich chrześcijan dobrej woli – kierować nasze modlitwy do Boga, aby zapewnił pociechę duszy Ojca Świętego, który już odszedł, i aby przyjął go tam, gdzie sprawiedliwi znajdują swoje miejsce. Niech nasze pokorne podziękowania za to, że „byliśmy w więzieniu i przyszedł do nas”, dołączą do milionów głosów wyrażających wdzięczność dla tego Papieża. Niech Pan zachowa jego imię w Księdze ludzkiej cywilizacji jako imię Wielkiego Papieża, który żył, sprawował posługę i umarł z niewiarygodną godnością, która uszlachetnia cały rodzaj ludzki.

Wieczna pamięć dla Niego i wiekuisty pokój!

***

Myrosław Marynowycz jest wybitnym ukraińskim intelektualistą i działaczem społecznym. Współtworzył Ukraińską Grupę Helsińską oraz ukraiński oddział Amnesty International, którego był prezesem. Za swoją działalność w 1977 r. został skazany na 7 lat łagrów i 5 lat zesłania. W 2001 r. był świeckim audytorem Synodu Biskupów w Rzymie.

Obecnie jest prorektorem Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie oraz prezydentem tamtejszego Instytutu Badań nad Religią i Społeczeństwem. Od 2010 r. jest prezesem Ukraińskiego PEN Clubu.