Oferta pojednania Moskwy z Konstantynopolem i prawosławia na Ukrainie

Zwierzchnicy czterech lokalnych Kościołów prawosławnych, tworzących wraz Konstantynopolem tzw. Pentarchię, wyrazili gotowość współdziałania na rzecz pojednania Moskwy i Konstantynopola oraz prawosławnych na Ukrainie. Takie zapewnienie zawiera ogłoszone 18 kwietnia w Nikozji 5-punktowe oświadczenie patriarchów aleksandryjskiego, antiocheńskiego i jerozolimskiego oraz arcybiskupa Cypru.

Media ukraińskie zwracają uwagę, że uczestnicy spotkania powstrzymali się od otwartego poparcia stanowiska Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) i nie postawili dodatkowych warunków Patriarchatowi Konstantynopola w sprawie rozwiązania konfliktu kościelnego na Ukrainie. Jednocześnie wyrazili pragnienie włączenia się w szukanie takiego rozwiązania, co zaproponował w swoim czasie arcybiskup Cypru.

Hierarchowie wezwali do pracy, z jednej strony, nad osiągnięciem jedności eucharystycznej między Kościołami i z drugiej, nad ochroną wiernych i świątyń przed jakimikolwiek aktami przemocy, niezależnie od tego, skąd one pochodzą ani od przyczyn, które do tego prowadzą.

Oświadczenie mówi, że w czasie spotkania zwierzchnicy kościelni modlili się o pokój i stabilność Kościołów lokalnych, szczególnie „na bardzo umęczonym Bliskim Wschodzie”. Podkreślili konieczność podjęcia niezbędnych wysiłków w celu zapewnienia bezpieczeństwa w tym regionie.

Mowa była też o sytuacji na Ukrainie. Hierarchowie prawosławni potępili „absolutną obojętność państw i możnych tego świata” wobec losów uprowadzonych 6 lat temu metropolitów Aleppo – prawosławnego Pawła Jazidźiego i syryjskiego Grzegorza Jana Ibrahima. Podkreślono, że mimo różnic w poglądach między Kościołami lokalnymi, „Kościół prawosławny pozostaje jednolity i nadal prowadzi swój zbawczy kurs w świecie”.

Pentarchię tworzy obecnie pięć starożytnych Kościołów prawosławnych, w tym cztery Patriarchaty: Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima oraz Kościół Cypru, mający rangę arcybiskupstwa. Pierwotnie w skład owej sieci wchodził jeszcze Rzym, a nie było tam Cypru, ale gdy w 1054 doszło do zerwania między Rzymem a Konstantynopolem, pentarchia oficjalnie nie przestała istnieć, ale de facto na Wschodzie pozostały tylko cztery patriarchaty (bez Rzymu).

Począwszy od XV wieku powstały wprawdzie nowe Kościoły lokalne: trzy słowiańskie (Rosja/Moskwa, Serbia i Bułgaria) oraz Rumunia (w VII w. także Gruzja), które z czasem też uzyskały rangę patriarchatów, ale obrońcy teorii pentarchii (głównie Grecy) uważają, że patriarchaty starożytne zajmują szczególne miejsce w świecie prawosławnym, a ich głos znaczy więcej niż patriarchatów „nowych”. Według Greków, każdy z nowo powstałych Kościołów lokalnych (łącznie z dzisiejszym greckim) jest co prawda niezależny, ale zarazem w jakiś sposób podporządkowany, przynajmniej historycznie, jednemu ze wspomnianych patriarchatów starożytnych, przede wszystkim Konstantynopolowi.

Poglądy te wywołują ostrą krytykę w „nowych” Kościołach, zwłaszcza rosyjskim, który jako największy liczebnie i organizacyjnie w świecie prawosławnym jest szczególnie uczulony na sprawy prymatu i przywództwa. Od dawna też rywalizuje z Konstantynopolem na tym polu, a w październiku 2018 zerwał z nim łączność eucharystyczną, gdy patriarcha Bartłomiej zapowiedział nadanie autokefalii Kościołowi prawosławnemu na Ukrainie. Obecnie, gdy stało się to już faktem (6 stycznia br.), tym bardziej nie ma mowy o przywróceniu jedności między obu patriarchatami.