Papieże a Afryka – przegląd wzajemnych kontaktów

Benedykt XVI odwiedzi wkrótce Afrykę. Uda się do Kamerunu (w dniach 17-20 marca) i Angoli (w dniach 20-23 marca). Przebywać będzie w dwóch miastach: Yaoundé i Angoli. To trzeci papież, który odwiedzi Czarny Ląd.

Pierwszym biskupem Rzymu, który tam podróżował, był Paweł VI – odwiedził on w 1969 r. Ugandę, gdzie m.in. spotkał się z episkopatem całej Afryki i wyraził uznanie dla wysiłków tamtejszych biskupów na rzecz rozsądnej inkulturacji chrześcijaństwa w tej części świata.

Papieże z Afryki

Zanim jednak do tej podróży doszło, związki Stolicy Piotrowej z dzisiejszą Afryką wyrażały się przede wszystkim obecnością w Rzymie papieży pochodzących z tego obszaru. Trudno jest ustalić z całą pewnością, ilu ich było, gdyż nie o wszystkich biskupach Rzymu, zwłaszcza z pierwszych wieków, wiemy, jakiej byli narodowości. Za pierwszego, który na pewno wywodził się z Afryki, choć nie wiadomo dokładnie skąd, uchodzi św. Wiktor I (189-198/99), 13. następca św. Piotra.

Zasłynął on jako jeden z pierwszych obrońców prymatu stolicy rzymskiej w stosunku do innych biskupstw. Przejawiało się to m.in. w stanowczym domaganiu się od pozostałych biskupów ówczesnego świata chrześcijańskiego obchodzenia Wielkanocy w tym samym czasie, co Rzym, choć już wówczas istniały pod tym względem spore różnice między Wschodem a Zachodem. Również za pontyfikatu tego papieża Tertulian wypowiedział słynne zdanie, iż „śmierć męczenników jest nasieniem chrześcijan”.

Drugim synem Afryki na urzędzie papieskim był św. Milcjades (lub Melchiades; 310/11-14). To za jego pontyfikatu cesarz Konstantyn wydał w 313 r. słynny Edykt Mediolański, który kończył prześladowania chrześcijan w ówczesnym Cesarstwie Rzymskim. Tenże papież polecił również zbudować w Rzymie kościół ku czci Zbawiciela, nazwany „Matką wszystkich kościołów świata”.

Ostatnim Afrykańczykiem na Tronie Piotrowym był św. Gelazjusz (lub Gelazy) I (492-96) – jeden z najwybitniejszych papieży V wieku. To on w liście do cesarza bizantyńskiego z 494 r. nakreślił klasyczne nauczanie o dwóch władzach, które później przez całe średniowiecze w wielkim stopniu kształtowało zarówno kościelną, jak i państwową myśl zachodnią.

Być może byli jeszcze inni biskupi Rzymu, urodzeni na ziemi afrykańskiej, ale pewność mamy co do tych trzech. Dodać trzeba, że w owym czasie pojęcie Afryki ograniczało się tylko do jej części północnej, czyli dzisiejszej Afryki arabskiej, w ogromnym stopniu zislamizowanej, a wtedy w większości chrześcijańskiej.

Należy podkreślić, że żaden z papieży aż do połowy XX wieku nie podróżował na ten kontynent, nawet jeśli z niego pochodził.

Paweł VI – pierwszy papież w Afryce

Pierwszym biskupem Rzymu, który udał się do Afryki, i to od razu tej „Czarnej”, a więc na południe od Sahary, był Paweł VI (1963-78). W dniach 31 lipca-2 sierpnia 1969 r. przebywał on w Ugandzie w ramach swej ósmej i – jak się później miało okazać – przedostatniej podróży zagranicznej. Ojciec Święty odwiedził wówczas dawną stolicę tego kraju – Entebbe, obecną – położoną w pobliżu Kampalę i sanktuarium maryjne Namugongo. W pierwszym mieście w miejscowej katedrze zamknął obrady Wszechafrykańskiego Sympozjum Biskupów. W wygłoszonym tam przemówieniu wyraził wielki szacunek dla rodzimej kultury afrykańskiej, podkreślając jednocześnie konieczność pogłębionej i przemyślanej integracji chrześcijaństwa i prawdziwych wartości tejże kultury. Z uznaniem mówił również o zasługach miejscowych biskupów dla inkulturacji wiary Chrystusowej.

Ważnym punktem tej wizyty była 1 sierpnia pontyfikalna Msza św. w Kampali, podczas której Paweł VI udzielił sakry 12 biskupom z tego kontynentu – pierwszy tego rodzaju obrzęd na taką skalę poza Rzymem. Wcześniej papież ten konsekrował jednego arcybiskupa Leobarda D’Souzę podczas pobytu w Bombaju 3 grudnia 1964 r. Wśród 12 hierarchów, wyświęconych w Kampali, był późniejszy bardzo kontrowersyjny arcybiskup Lusaki w Zambii – Emmanuel Milingo. Na zakończenie Ojciec Święty ogłosił utworzenie Watykańskiego Funduszu Rozwoju Afryki.

Jego podróż miała również wymiar polityczny – Paweł VI podjął się bowiem wówczas mediacji w ciągnącej się od kilku lat wojnie domowej w Nigerii toczonej między rządem centralnym i jedną z prowincji – Biafrą, która chciała się uniezależnić i utworzyć własne państwo narodowe.

W czasie swego pobytu w Ugandzie papież kilkakrotnie spotykał się z przedstawicielami obu zwaśnionych stron, nakłaniając ich do pojednania i zaprzestania walk. Choć mediacja ta nie doprowadziła bezpośrednio do przywrócenia pokoju, miała jednak duże znaczenie prestiżowe, ukazując biskupa Rzymu jako aktywnego uczestnika wydarzeń międzynarodowych o wysokim autorytecie moralnym.

Jan Paweł II – 14 podróży, 42 kraje

Na następną afrykańską pielgrzymkę papieską trzeba było czekać prawie 11 lat – do maja 1980, gdy następca Pawła VI – Jan Paweł II odwiedził od razu 6 krajów tego kontynentu. Później przyszły kolejne jego wyjazdy do Afryki zarówno tej Czarnej (na południe od Sahary), jak i Północnej, a więc arabskiej i muzułmańskiej. Łącznie Ojciec Święty w ciągu 20 lat przebywał na tym kontynencie 14 razy, odwiedzając w sumie 42 kraje, w tym niektóre kilkakrotnie.

Apostolskie pielgrzymowanie papieża Wojtyły stanowiło ważną część jego posługi duszpasterskiej i nauczania. Każdy z tych wyjazdów miał oczywiście własne oblicze i specyfikę, ale można się pokusić o pewne uogólnienia. Przede wszystkim więc było to podkreślanie afrykańskiego charakteru tamtejszego Kościoła, jego zakorzenienia się w miejscowych warunkach geograficznych, etnicznych, historycznych i innych, a także jego burzliwego rozwoju na tym kontynencie. Ojciec Święty przy różnych okazjach składał hołd zarówno misjonarzom europejskim i z innych części świata, jak i miejscowym kapłanom, siostrom zakonnym i świeckim katechistom za ich wkład w rozwój wiary w tej części świata.

Ważną częścią programu każdej podróży do Afryki były sprawy dialogu międzywyznaniowego, a zwłaszcza międzyreligijnego. Chodzi przede wszystkim o spotkanie chrześcijaństwa z islamem. To właśnie w Afryce, a dokładniej w Casablance w Maroku Ojciec Święty wygłosił 19 sierpnia 1985 r. słynne przemówienie do młodych muzułmanów o wspólnych korzeniach i zadaniach obu wielkich religii we współczesnym świecie, z wielkim entuzjazmem przyjęte przez jego słuchaczy.

Ale Afryka to nie tylko sprawy wiary i Kościoła, to również – niestety – liczne napięcia, wojny i inne konflikty zbrojne, i to w znacznej części niesłychanie krwawe. W nauczaniu papieskim nie mogło więc także zabraknąć odniesienia do spraw politycznych i społecznych. Przy różnych okazjach Jan Paweł II nawoływał zwaśnione strony do pokoju, przebaczenia i pojednania. Nie zawsze przynosiło to pożądany skutek. W niespełna 4 lata po papieskiej wizycie w Rwandzie doszło do ludobójczej wojny domowej między plemionami Hutu i Tutsi. Ojciec Święty bardzo boleśnie przeżywał tamte wydarzenia i podejmował wiele inicjatyw, mających na celu zakończenie przelewu krwi.

Już podczas pierwszego pobytu na Czarnym Lądzie Jan Paweł II konsekrował 4 maja 1980 r. w Kinszasie 8 biskupów. Ponadto czterokrotnie wprost na Czarnym Lądzie wynosił na ołtarze miejscowych świadków wiary: 15 sierpnia 1985 w Kinszasie ogłosił błogosławioną siostrę Marię Klementynę (Anuarite Nengapete; 1939-64), męczennicę wojny domowej w Kongu (b. belgijskim), 15 września 1988 w stolicy Lesoto – Maseru beatyfikował kapłana francuskiego, ale działającego w Lesoto, Józefa Gérarda (1831-1914), 29 kwietnia 1989 w Antanariwo, stolicy Madagaskaru, ogłosił błogosławioną miejscową świecką Wiktorię Rasoamanarivo (1848-94) i 22 marca 1998 w nigeryjskiej Onitshy beatyfikował trapistę z tego kraju o. Cypriana Michała Iwene Tansiego (1903-64).

Afryka była również tym kontynentem, na którym Ojciec Święty podpisał swą posynodalną adhortację apostolską po raz pierwszy poza Rzymem – 15 września 1995 r. w stolicy Kamerunu, Jaunde ogłosił dokument „Ecclesia in Africa”, będący oficjalnym podsumowaniem Zgromadzenia Specjalnego Synodu Biskupów dla Afryki, który obradował w Watykanie w dniach 10 kwietnia-8 maja 1994 r. W ten sposób właśnie w Afryce papież zapoczątkował zwyczaj podpisywania adhortacji dotyczących Kościoła na jednym kontynencie (lub w kraju – Libanie) w jednym z państw danej części świata.

Wykaz wszystkich podróży Jana Pawła II do Afryki:

1. (5. podróż zagraniczna w ogóle) 2-12 V 1980. Zair (dzisiejsza Demokratyczna Republika Konga [DRK]; po raz I; 2-6 V), Kongo (Republika K.; 5 V), Kenia (I; 6-8 V), Ghana (8-10 V), Górna Wolta (obecnie Burkina Faso, I; 10 V), Wybrzeże Kości Słoniowej (I; 10-12 V).
2. (10) 12-19 II 1982. Nigeria (I; 12-17 II), Benin (17 V), Gabon (17-18 V), Gwinea Równikowa (18-19 II).
3. (27) 8-19 VIII 1985. Togo (8-10 VIII), Wybrzeże Kości Słoniowej, II; 10 VIII), Kamerun (I; 10-14 VIII), Republika Środkowoafrykańska (14 VIII), Zair (II; 14-16 VIII), Kenia (II; 16-19 VIII), Maroko (19 VIII).
4. (39) 10-19 IX 1988. Zimbabwe (10-13 IX), Botswana (13-14 IX), Lesoto (14-16 IX), Suazi (16 IX), Mozambik (16-19 IX).
5. (41) 28 IV-6 V 1989. Madagaskar (28 IV-1 V), Reunion (departament zamorski Francji; 1-2 V), Zambia (2-4 V), Malawi (4-6 V).
6. (45) 25 I-1 II 1990. Zielony Przylądek (25-27 I), Gwinea Bissau (27-28 I), Burkina Faso (II; 29-30 I), Czad (30 I-1 II).
7. (49) 1-10 IX 1990. Tanzania (1-5 IX), Burundi (5-7 IX), Rwanda (7-9 IX), Wybrzeże Kości Słoniowej (III; 9-10 IX).
8. (54) 19-26 II 1992. Senegal (19-23 II), Gambia (23-25 II), Gwinea (25-26 II).
9. (55) 4-10 VI 1992. Angola (4-10 VI), Wyspy św. Tomasza i Książęca (6 VI).
10. (57) 3-10 II 1993. Benin (II; 3-5 II), Uganda (5-9 II), Sudan (10 II).
11. (67) 14-20 IX 1995. Kamerun (II; 14-16 IX), Republika Południowej Afryki (16-18 IX), Kenia (III; 18-20 IX).
12. (70) 14 IV 1996. Tunezja.
13. (82) 21-23 III 1998. Nigeria.
14. (90) 24-26 II 2000. Egipt.

Ponadto w ramach 32. podróży zagranicznej – do Azji Południowej i Oceanii (18 XI-1 XII 1986) Ojciec Święty przebywał 1 grudnia 1986 na Seszelach – niewielkim państwie wyspiarskim na Oceanie Indyjskim, geograficznie i politycznie również należącym do Afryki.

Łącznie w czasie wszystkich tych podróży Jan Paweł II spędził w Afryce 99 dni, 3 godziny i 40 minut (czyli ponad trzy miesiące), przebywał w 42 krajach, odwiedził w nich 98 miejscowości, przemierzył 208380 km i wygłosił 418 przemówień.

Krzysztof Gołębiowski