Pasterka i jej początki w Kościele

Pasterka, czyli Msza Święta pasterzy, otwiera oktawę obchodów liturgicznych związanych z tajemnicą Wcielenia. Sprawowana o północy w polskiej tradycji gromadzi zawsze liczne rzesze wiernych.

Uroczystość Bożego Narodzenia z własnym formularzem mszalnym, z osobnymi tradycjami w roku liturgicznym, nie była znana przed IV wiekiem. Przez pierwsze trzy wieki Kościół wiernie obchodził jedynie datę zmartwychwstania Chrystusa i to w wymiarze zarówno corocznym, jak i coniedzielnym.
Ewangelie nie podają dokładnych danych co do dnia narodzin Chrystusa. Kościołowi pierwszych wieków wystarczał sam fakt tych narodzin. Duże znaczenie do daty i dnia obchodów narodzin Zbawiciela przywiązywali natomiast chrześcijanie wywodzący się z kultury hellenistycznej.
Ważnym bodźcem do powstania liturgicznego święta narodzenia Chrystusa Pana było z oświadczenie Soboru w Nicei (325), że jest On prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem. Źródła liturgiczne z V w. przekazują nam pierwszy formularz mszalny na Boże Narodzenie. Od połowy VI wieku Rzym zna już tradycję trzech Mszy św.: „Pasterkę”, Mszę o świcie i Mszę w dzień.
Trzy formularze mszalne dla obchodów narodzin Chrystusa zostały przejęte ze zwyczajów liturgii papieskiej. Papież udawał się najpierw o północy do wspaniałej bazyliki dedykowanej macierzyństwu NMP (bazylika S. Maria Maggiore). Istniała tam (już od VI w.) replika groty betlejemskiej w postaci osobnej kaplicy „Oratorium ad praesepe”, dobudowanej do bazyliki. Drugą Mszę św. sprawował papież w bazylice św. Anastazji – męczennicy z 304 r. Msza św., odprawiana dziś jako trzecia z kolei, jest historycznie związana z najstarszym formularzem, którego Biskup Rzymu używał już od IV wieku w Bazylice św. Piotra, o zwykłej wówczas uroczystej porze dnia, czyli o godz. 9.
Początkowo tylko papież, a później także biskupi, mieli prawo w uroczystość Bożego Narodzenia intonować hymn „Chwała na wysokości Bogu”. Papieski zwyczaj odprawiania trzech Mszy św. w uroczystość narodzin Chrystusa Pana przyjęli stopniowo wszyscy celebransi wraz z rozpowszechnianiem się na całym ówczesnym świecie, w wyniku tzw. reform karolińskich (IX w.), ksiąg liturgicznych wzorowanych na Rzymie.
Również od IX wieku jedna ze szkół teologicznych zaczęła ten zwyczaj wyjaśniać potrójnym narodzeniem Chrystusa: odwiecznym zrodzeniem przez Boga Ojca, narodzeniem w czasie z Maryi Dziewicy oraz mistycznym rodzeniem się Chrystusa w sercach ludzkich.
W trzech mszach świętych widziano także echo hołdu złożonego przez aniołów, pasterzy i trzech króli, stąd zwano każdy z tych formularzy mszalnych odpowiednio: anielskim, pasterskim i królewskim. Dzisiejszy porządek czytań Liturgii Słowa nie odpowiada już jednak tej dawnej interpretacji.