Patriarchat Moskiewski rozpatrzy „sprawę litewską i łotewską”

Najbliższy Sobór Biskupi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP), którego daty dotychczas jeszcze nie ustalono, zajmie się m.in. statusem eparchii (diecezji) wileńskiej i litewskiej oraz Łotewskiego Kościoła Prawosławnego (ŁKP). Tak postanowiono na posiedzeniu Świętego Synodu RKP, które 16 marca odbyło się w Moskwie. W obu wypadkach chodzi w istocie o uniezależnienie obu tych struktur od Patriarchatu Moskiewskiego, w którego skład one obecnie wchodzą.

Sprawa „litewska” sięga początków rosyjskiej agresji przeciw Ukrainie. Już w kilka dni po jej rozpoczęciu 24 lutego ub.r. metropolita wileński i całej Litwy Innocenty potępił ją i zażądał od Rosji natychmiastowego zakończenia działań zbrojnych. Po napaści Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 już po kilku dniach potępił on ją, a w maju poprosił nawet Moskwę o zmianę statusu prawosławia na Litwie, aby było ono samorządne i odpowiadało nastrojom wiernych. W odpowiedzi RKP powołał komisję z patriarchą na czele w celu rozpatrzenia tej prośby, w gruncie rzeczy jednak odrzucił te żądania, a nawet wzmógł naciski na metropolitę i jego otoczenie tak, iż wkrótce zmienił on swą postawę i zaczął popierać Rosję.

W tej sytuacji kilku kapłanów i diakonów litewskich, należących zresztą do najaktywniejszych członków miejscowego duchowieństwa i uchodzących za bliskich metropolicie, ostro go skrytykowało i – kierując się wyłącznie względami religijnymi – ponownie potępiło inwazję rosyjską. W efekcie w lipcu ub.r. wezwano ich przed sąd kościelny, który nie wysłuchawszy nawet ich wyjaśnień, usunął ich ze stanu duchownego. W efekcie 5 kapłanów litewskich przeszło pod jurysdykcję Patriarchatu Konstantynopolskiego, który przyjął ich oficjalnie 18 lutego br.

Kościół prawosławny na Litwie korzysta z pewnej autonomii w ramach Patriarchatu Moskiewskiego, którego jest częścią. Obejmuje swym zasięgiem całą Republikę Litewską, liczy 50 parafii, w których posługuje łącznie 39 kapłanów i diakonów. Na jego czele stoi metropolita wileński i litewski, którym od 24 grudnia 2010 jest 75-letni obecnie wspomniany Innocenty (Walerij Wasiljew).

Nieco odmienna sytuacja jest z Łotewskim Kościołem Prawosławny (ŁKP), którego Sobór Biskupi ogłosił na swym posiedzeniu 20 października ub.r. w cerkwi Wszystkich Świętych w Rydze autokefalię, czyli pełną niezależność od RKP. Za przyjęciem uchwały w tej sprawie głosowało 160 uczestników zebrania, a jedna osoba była przeciw. W obradach wzięli udział duchowni z metropolitą ryskim i całej Łotwy Aleksandrem (Kudriaszowem) na czele i przedstawiciele świeckich.

Porządek spotkania zawierał dwa punkty: apel do patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Cyryla o udzielenie ŁKP statusu Kościoła autokefalicznego i wniesienie odpowiednich zmian do dotychczasowego statutu tego Kościoła. List wystosowany do patriarchy miał charakter powiadamiający, niezbędny do zapewnienia kanonicznego charakteru oddzielenia się od Patriarchatu Moskiewskiego i uniknięcia zarzutu o dokonaniu rozłamu.

Ta decyzja Soboru wiązała się ze zmianami, jakie 8 września ub.r. Saeima (parlament) Łotwy wniosła – na wniosek prezydenta – do ustawy o Łotewskim Kościele Prawosławnym. W myśl tych mian ŁKP ma działać niezależnie i samodzielnie, podczas gdy dotychczas był on częścią Patriarchatu Moskiewskiego na prawach szerokiej autonomii. Komentując tamtą uchwałę parlamentu prezydent kraju Egils Levits oświadczył, że gdy wejdzie ona w życie, „ustanie wszelki wpływ lub władza patriarchy moskiewskiego nad naszym Kościołem prawosławnym”, dodając, że „wyrzeczenie się wszelkich więzi z Moskwą jest ważne dla naszych prawosławnych, dla całego społeczeństwa łotewskiego i dla naszego bezpieczeństwa narodowego”.

Sam Kościół łotewski przez dłuższy czas w ogóle nie komentował wcześniejszych głosów na ten temat i dopiero 9 września, po postanowieniu parlamentu, wydał oświadczenie, w którym wezwał wiernych do zachowania spokoju i przestrzegania prawa. Podkreślił, że nowe przepisy nie dotyczą spraw wiary, dogmatów, tradycji i innych istotnych zagadnień i w istocie nic się nie zmieni w życiu wiernych, dając do zrozumienia, że zgadza się z rządowym żądaniem nadania mu statusu autokefalii.

Na swym posiedzeniu 22 września Rada Ministrów Łotwy zobowiązała ministra sprawiedliwości Jānisa Bordānsa, aby poinformował patriarchę Cyryla w imieniu władz państwowych o przyjętych przez Saeimę zmianach w ustawie o ŁKP. Kościół zaś miał wnieść odpowiednie zmiany do swego statutu do 31 października.

Uchwała parlamentu łotewskiego, a nawet ogłoszona jeszcze pod koniec sierpnia sama jej zapowiedź wywołały wielkie niezadowolenie RKP, który uznał to za „brutalną ingerencję władz świeckich w wewnętrzne sprawy kościelne”. Oprócz ŁKP, którego większość wiernych stanowią mieszkający w tym kraju etniczni Rosjanie, na Łotwie działa też znacznie od niego mniejszy liczebnie Łotewski Autonomiczny Kościół Prawosławny, podlegający Patriarchatowi Konstantynopolskiemu.

Na wspomnianym Synodzie Biskupów RKP z 16 bm. w obu wypadkach przypomniano i podkreślono, że wszelkie postanowienia dotyczące udzielenia autokefalii, autonomii czy samorządności kościelnej częściom Kościoła rosyjskiego należą do kompetencji Soboru Lokalnego (najwyższego gremium w prawosławiu rosyjskim i kilku innych Kościołach autokefalicznych), za którego zwołanie i przygotowanie jest odpowiedzialny Sobór Biskupi i to on ma rozpatrzyć sprawy obu Kościołów na Litwie i Łotwie, ale na razie nie wiadomo, kiedy on się zbierze. Jednocześnie uczestnicy obrad 16 bm. potwierdzili, że Kościół łotewski nadal będzie otrzymywał święte krzyżmo (myron) z Moskwy. Własne święcenie krzyżma jest jednym z najważniejszych wyznaczników pełnej autokefalii kościelnej.