Pierwszy czarnoskóry biskup czasów nowożytnych urodził się 125 lat temu

W Kościele katolickim XXI wieku czarnoskórzy kardynałowie i duchowni na kierowniczych stanowiskach w Watykanie już dawno stali się normą. Spekulacje o wyborze papieża z Afryki towarzyszą każdemu konklawe. Jednak jeszcze podczas Soboru Watykańskiego II (1962-1965) zdecydowaną większość biskupów z Czarnego Kontynentu stanowili biali misjonarze. Wyświęcenie Josepha Kiwanuki na biskupa w maju 1939 r. zapoczątkowało epokową zmianę. Urodził się on 125 lat temu, 25 czerwca 1899 r., w Nakirebe w Ugandzie.

Bp Kiwanuka był pierwszym rodzimym biskupem obrządku łacińskiego w Afryce od czasów św. Augustyna (354-430). Misyjny arcybiskup Henri Streicher (1863-1952), Alzatczyk z Zakonu Ojców Białych, pragnął dla Ugandy rodzimych kapłanów. Był przekonany, że tylko oni będą w stanie wprowadzić wiarę chrześcijańską w wiarygodny i trwały sposób. Abp Streicher celowo wspierał utalentowanych kandydatów. Jednym z nich był Joseph Kiwanuka, chłopiec pochodzący z ubogiego środowiska.

Jako dziecko codziennie chodził z rodziną 14 kilometrów na mszę św. Nie mając żadnego wykształcenia, nauczył się czytać, więc zakonnik umieścił go w szkole misyjnej. W 1923 r. sam Kiwanuka dołączył do Stowarzyszenia Misjonarzy Afryki („Ojców Białych”). W 1929 r. został wyświęcony na księdza i wysłany do Rzymu, gdzie obronił doktorat z prawa małżeńskiego.

Kolonializm i dążenie do niepodległości

Inicjatywa abp Streichera na rzecz rodzimego duchowieństwa nie zawisła w próżni. Historycznie rzecz biorąc, strategie misyjne Kościoła katolickiego muszą być zawsze oceniane w świetle europejskich koncepcji polityki zagranicznej. Początek XX wieku wciąż charakteryzował się konfliktem między kolonializmem z jednej strony a pierwszymi wysiłkami na rzecz niepodległości z drugiej. W czasie I wojny światowej w centrum uwagi znajdował się Daleki Wschód, zwłaszcza Chiny.

W tym kontekście opublikowano list papieski „Maximum illud” z 1919 r., w którym papież Benedykt XV (1914-1922) wezwał do odejścia od praktyk epoki kolonialnej. Misjonarze musieli reagować na cechy kulturowe ludów, a przede wszystkim szkolić miejscowe duchowieństwo. Według Benedykta XV oznaczało to koniec zadufanego w sobie europejskiego roszczenia do władzy i egoizmu. Jego następca Pius XI (1922-1939) kontynuował ten kurs. W 1926 r. w Bazylice św. Piotra konsekrowano pierwszych chińskich biskupów, a wkrótce potem pierwszych z Japonii i Wietnamu.

W przypadku Afryki zmiana trwała nieco dłużej. Jednak w latach trzydziestych XX wieku, również w obliczu totalitarnych ideologii bolszewizmu i faszyzmu, przywódcy Kościoła coraz bardziej zdawali sobie sprawę, że są wezwani do prawdziwie uniwersalnej obrony prawa międzynarodowego i praw człowieka. Wspólnota narodów zakotwiczona w prawie naturalnym i walka z nowym pogaństwem były głównymi tematami działalności sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kard. Eugenio Pacellego, późniejszego Piusa XII (1939-1958). W maju 1939 r. nowy papież mianował bp. Josepha Kiwanuka wikariuszem apostolskim Masaki.

Ugandyjski eksperyment

Bp Kiwanuka mianował coraz więcej miejscowych księży na proboszczów przywiązując dużą wagę do ich edukacji. Niemniej jednak w kręgach misyjnych panował wielki sceptycyzm co do eksperymentu w Ugandzie. Czy Afrykańczycy byli naprawdę przygotowani do prowadzenia swojego Kościoła na własną odpowiedzialność? Jednak Pius XII konsekwentnie podążał obraną przez siebie drogą: w 1953 r. Masaka została podniesiona do rangi diecezji, a bp Kiwanuka został biskupem diecezjalnym. W 1960 r. Jan XXIII mianował go arcybiskupem Rubagi.

Abp Kiwanuka był autorytetem w swojej rodzinnej Ugandzie. Pomógł przygotować ludność do uzyskania niepodległości w 1962 roku. Starał się również wpływać na polityków w swoim kraju, na przykład poprzez list otwarty na temat przywództwa i dojrzałości demokratycznej, w którym ostrzegał przed „charyzmatycznymi” demagogami.

Jednak 22 lutego 1966 r. arcybiskup zmarł w wieku 66 lat, zaledwie kilka miesięcy po zakończeniu II Soboru Watykańskiego i kilka dni przed tym, jak późniejszy autokrata Milton Obote ogłosił się prezydentem Ugandy w wyniku zamachu stanu. W ten sposób oszczędzono mu bycia świadkiem krwawych dyktatur Obote i Idi Amina, przed którymi ostrzegał.

W lipcu 1969 roku zaledwie kilka dni po lądowaniu USA na Księżycu, Paweł VI konsekrował dwunastu nowych afrykańskich biskupów w katedrze biskupa Kiwanuki. Szklana trumna zawierająca doczesne szczątki pierwszego afrykańskiego biskupa czasów nowożytnych stoi w bocznej nawie świątyni. Papież Franciszek odprawił tam Mszę św. w 2015 roku.