Płock – miasto na Szlaku Gotyku Ceglanego

Europejski Szlak Gotyku Ceglanego łączy kraje, regiony, miasta, kultury oraz ludzi poprzez uniwersalny język architektury. Prowadzi z Danii do Polski, wzdłuż wybrzeży Bałtyku i daleko na południe w głąb lądu. Jednym z miast na tym historycznym szlaku jest Płock. Do współczesności zachowały się między innymi ceglane fragmenty murów miejskich, kościół św. Dominika, kolegiata św. Michała Archanioła czy Dom pod Trąbami.

Gotyk ceglany zajmuje w historii europejskiej architektury ważne miejsce, jest ściśle związany z historią krajów Europy północno-zachodniej i wschodniej między XIII i XVI wiekiem. Jego powstanie jako stylu architektonicznego wiąże się z rozwojem oraz upadkiem Związku Hanzeatyckiego. Styl ceglanej architektury gotyckiej charakteryzują lśniące kolory wypalonej gliny, surowe powierzchnie ścian i olbrzymia różnorodność form architektonicznych powstała na bazie prostych, jednolitych kształtów cegieł.

Na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego znajduje się około 40 miast, a wśród nich Płock. Płocka część szlaku prowadzi przez osiem obiektów. Jednym z nich jest kościół pw. św. Dominika, wzmiankowany w dyplomie lokacyjnym Płocka z 1237 r. W 1243 r. świątynia została spalona, a rok później odbudowana. W 1803 r. władze pruskie usunęły zakonników i oddały kościół parafii ewangelickiej. Po II wojnie światowej katolicy odkupili go od ewangelików, obecnie jest to kościół rzymskokatolickiej parafii św. Maksymiliana Kolbego. Wyeksponowane fragmenty murów świadczą o tym, że kościół pw. św. Dominika i dawna Kolegiata św. Michała były pierwszymi ceglanymi budowlami na Mazowszu.

Kolejnym obiektem jest Dom pod Trąbami, na przełomie XIV i XV w. dobudowany do muru miejskiego, był mieszkaniem płockich kanoników. Wznosił się w pobliżu Bramy Wyszogrodzkiej. Budynek charakteryzuje się bardzo grubymi murami, masywnymi przyporami oraz piwnicami o gotyckich sklepieniach. W szczycie budowli znajduje się herb szlachecki „Trąby”, od którego pochodzi nazwa domu. W XVIII w. w budynku mieściło się m.in. seminarium duchowne, a obecnie mają tu siedzibę organizacje i stowarzyszenia katolickie.

Elementem szlaku są też relikty zamku i dawne opactwo benedyktynów. Wczesnopiastowska drewniana fortyfikacja w XIII w. została przekształcona w murowany zamek. Z tego okresu pochodzi m.in. część muru obronnego i dwie wieże: Szlachecka (dawne więzienie dla szlachty) i Zegarowa, w XV w. podwyższona na dzwonnicę katedralną, w której przyziemiu tkwią relikty romańskiej budowli kamiennej (palatium). Około połowy XVI w. benedyktyni pobudowali między zamkowymi wieżami gotycki kościół św. Wojciecha oraz klasztor. W końcu XVIII w. opactwo przebudowano na seminarium duchowne. Obiekt pełnił funkcje szkolne, mieszkalne oraz muzealne. Obecnie jest siedzibą Muzeum Diecezjalnego.

Na uwagę zasługuje też dawna kanonia, wybudowana około 1445 r. przez proboszcza katedry ks. Stefana z Miszewa. Po powstaniu styczniowym została zarekwirowana i sprzedana. W 1908 r. budynek zakupiło Towarzystwo Naukowe Płockie i przeznaczyło go na swoją siedzibę. Założone w 1820 r. towarzystwo należy do najstarszych w Polsce stowarzyszeń naukowych ogólnych o charakterze regionalnym. Prowadzi również znaną w całym kraju Bibliotekę im. Zielińskich, z której bogatego księgozbioru korzystają badacze z Płocka, regionu i Polski.

Dobrze zachowanym elementem szklaku jest dawna kolegiata św. Michała Archanioła. Tradycja kolegiaty ufundowanej przez Dobiechnę – wdowę po Wojsławie, opiekunie Bolesława Krzywoustego sięga XII w. Istniejąca budowla powstała w pierwszej połowie XIII w. i posiada cechy romańsko-gotyckie. W XV w. do fasady budynku dobudowano gotycką wieżę. Odkrycia archeologiczne wskazują, że była ona jedną z najwcześniejszych budowli o cechach gotyckich na terenie Polski.

Od 1180 r. przy kolegiacie istniała szkoła typu „trivium”. W XVII w. przy kolegiacie powstało kolegium jezuitów, którzy w XVIII w. rozpoczęli jej przebudowę. Po przejęciu szkoły w 1773 r. przez Komisję Edukacji Narodowej, budynek przebudowano według projektu Stanisława Zawadzkiego, a w 1843 r. według projektu Antoniego Corazziego. Wielowiekową tradycję kontynuuje Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego (popularnie zwane „Małachowianką”). Szkoła uznawana jest za najstarszą istniejącą w tym samym miejscu szkołę w Polsce.

W latach 2012-14 zabytkowa część szkoły została poddana rewitalizacji. W auli kolegiaty zrekonstruowano polichromie, w podziemiach wyeksponowano średniowieczne relikty architektoniczne i powstała ścieżka dydaktyczna dla turystów, udostępniono do zwiedzania wyremontowaną gotycką wieżę.

Wciąż okazale prezentuje się dawna baszta obronna z XIV w. Stanowi ona pozostałość systemu murów obronnych wzniesionych za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Baszta znajdowała się w pobliżu nieistniejącej dziś Bramy Dobrzyńskiej – jednej z trzech bram wjazdowych do miasta. W 1489 r. książę Janusz II przekazał basztę na siedzibę elitarnego bractwa kupieckiego i strzeleckiego, które miało tu arsenał. Pod koniec XVII w. basztę adaptowano do celów mieszkalnych. Od 1897 r. do II wojny światowej istniał tu ufundowany przez małżonków Flatau przytułek dla starców i kalek. Obecnie w budynku mieści się siedziba urzędu konserwatorskiego.

Zwiedzając Szlak Gotyku Ceglanego warto zwrócić też uwagę na mur miejski. Płock został otoczony grubym i wysokim murem na podstawie przywileju z 1353 r. wydanego przez króla Kazimierza Wielkiego. Dokument określał między innymi dane techniczne oraz sposób finansowania fortyfikacji. Budowa trwała około 16 lat, a umocnienia liczyły ostatecznie około 1700 metrów długości. Od zachodu i północnego-wschodu przylegała do nich fosa. Wjazd do miasta prowadził przez trzy bramy: Dobrzyńską, Bielską i Wyszogrodzką. Na przełomie XVIII i XIX w. mur rozebrano. Zachowany fragment ma długość ok 15 m, wysokość około 5 m i grubość około 80 cm. Drugi zachowany fragment muru znajduje się przy wspomnianym Domu pod Trąbami.

Całość szlaku w Płocku wieńczy okazały kościół farny pw. św. Bartłomieja, wzniesiony przez biskupa Klemensa w 1356 r. na życzenie króla Kazimierza Wielkiego. Był wyniosłą, gotycką świątynią z fasadą od strony Wisły i prezbiterium zwróconym do rynku oraz wolnostojącą wysoką wieżą – dzwonnicą. Przebudowany w 1540 r. w stylu renesansowym przez Jana Baptystę Wenecjanina, w XVIII w. został gruntownie wyremontowany i przebudowany, tracąc cechy gotyckie. Największą ozdobą wnętrza jest wczesnobarokowy marmurowy ołtarz główny, przeniesiony z opactwa benedyktynów. Zakończony w 2013 r. remont wyeksponował niektóre relikty gotyckie dawnej budowli, na przykład ostrołukowy portal fasady od strony Wisły.