Płock: Pontyfikał Płocki zostanie poddany badaniom i konserwacji

O potrzebie konserwacji Pontyfikału Płockiego, XII-wiecznego kodeksu liturgicznych czynności biskupich, odzyskanego przez diecezję płocką po 75 latach, mówiono podczas konferencji prasowej, która odbyła się 20 kwietnia w płockim Opactwie Pobenedyktyńskim. Zdaniem specjalistów, przed konserwacją unikatowy zabytek musi zostać poddany gruntownym badaniom.

Płocki Pontyfikał – XII-wieczny kodeks czynności biskupich, został zrabowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. Po wielu latach starań został 15 kwietnia zwrócony diecezji płockiej przez Bawarską Bibliotekę Państwową w Monachium. Przyczyniły się do tego starania Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Konsulatu Generalnego RP w Monachium.

W Opactwie Pobenedyktyńskim w Płocku odbyła się konferencja prasowa, połączona z prezentacją zabytku. Bp Piotr Libera przypomniał, że o zwrot zrabowanego przez Niemców w czasie II wojny światowej dzieła ubiegali się wielokrotnie jego poprzednicy, niestety bezskutecznie. Dopiero wysłany przez niego w marcu tego roku list, adresowany bezpośrednio do dyrektora Bawarskiej Biblioteki Państwowej w Monachium, list przyniósł zamierzony skutek. Po ponad 30 dniach manuskrypt wrócił do diecezji.

Ks. kan. dr Dariusz Majewski, dyrektor Archiwum Diecezjalnego w Płocku przypomniał, że w Pontyfikale Płockim zapisano średniowieczne czynności liturgiczne biskupa, wykonywane w katedrze lub poza nią: „To jedna z najstarszych ksiąg liturgicznych, zachowanych na ziemiach polskich i najstarsza kompletna – podkreślał historyk. – Dzięki pontyfikałowi możemy się dowiedzieć, jak wyglądała liturgia katedralna na początku istnienia diecezji. To też najstarsza księga modlitw w diecezji, bezcenna dla odtworzenia średniowiecznej liturgii katedralnej oraz pierwszy świadek dziejów Kościoła na Mazowszu”, podkreślił badacz historii diecezji płockiej.

Specjaliści od konserwacji zabytków mówili o potrzebie dokładnego zbadania dzieła, co pozwoli ustalić zakres prac konserwacyjnych.

„Zbadanie tego rękopisu pomoże dać odpowiedzieć na pytanie, czy rzeczywiście powstał w Płocku i jak przebiegała technologia jego wytwarzania. Po pierwszym oglądzie można stwierdzić, że pierwsza część została bardzo zniszczona, zalana, i bardzo intensywnie przetworzona podczas konserwacji. Pontyfikał wygląda na dobrze zachowany, ale jego diagnoza powinna być bardzo precyzyjna, a analizie musi zostać poddanych wiele szczegółów” – podkreśliła prof. Weronika Liszewska z wydziału konserwacji dzieł sztuki w ASP w Warszawie.

Razem z kodeksem nie wróciła jednak jego oprawa, obecnie jest on oprawiony we współczesną oprawę konserwatorską. Jest to rekonstrukcja oryginalnej oprawy lub jej pastisz. „Dla bezpieczeństwa zabytku trzeba poznać materiały użyte do konserwacji. Niestety w latach 70. były to bardzo różne środki, a do Polski nie dotarła dokumentacja konserwacji. Musimy stwierdzić jakie to środki, wtedy będziemy wiedzieli co z tym dalej zrobić. Czasami na podstawie deski użytej do oprawy jesteśmy w stanie stwierdzić, skąd pochodzi oprawa, a to jest jednoznaczne z pochodzeniem rękopisu” – powiedział dr Jacek Tomaszewski z Polskiego Instytutu Badań nad Sztuką Świata.

Ks. kan. Andrzej Milewski, dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Płocku zapowiedział, że pierwszy publiczny pokaz Pontyfikału Płockiego odbędzie się podczas Dni Historii Płocka w dniach 29-31 maja. W przyszłości będzie on miał osobną ekspozycję, być może w sąsiedztwie również XII-wiecznej Biblii Płockiej.

XII-wieczny Pontyfikał biskupów płockich jest najstarszym, kompletnie zachowanym pontyfikałem polskim, był używany do XVI w. Stanowi bogaty zasób wiedzy o obrzędach i duchowości średniowiecza w Polsce oraz na zachodzie Europy. Kodeks ten zawiera pełne świadectwo obrzędów pontyfikalnych odprawianych w polskich kościołach. Przez wiele stuleci był w stałym użyciu i aż do początku XVI w. stanowił swoisty wzorzec dla innych tego typu ksiąg. Pontyfikał Płocki jest typem pontyfikału rzymsko-germańskiego, który pojawił się w drugiej połowie X w.

Został napisany na pergaminie niemieckim jednym rodzajem pisma, tzw. minuskułą romańską. Jego zdobienie jest raczej ubogie. Na treść składają się opisy ceremonii, jakie sprawował biskup oraz inne obrzędy liturgiczne, nie sprawowane przez biskupa. Niezwykle interesujące są zawarte w nim opisy obrzędów: obłóczyn zakonnic (prawdopodobnie sióstr norbertanek z Płocka), obrzędów Wielkiej Soboty, egzorcyzmów, ponadto zawiera najstarszy opis rezurekcji na ziemiach polskich czy hołd lenny złożony metropolicie gnieźnieńskiemu.

Wnikliwa analiza tekstu skłania do stwierdzenia, że Pontyfikał Płocki został napisany w połowie XII w., w czasach, gdy biskupem płockim był Aleksander z Malonne (1129-1156), budowniczy płockiej katedry romańskiej. Jest bardzo prawdopodobne, że kodeks powstał w Płocku i był przeznaczony jako księga liturgiczna na potrzeby miejscowej katedry. Jego powrót do Płocka uzupełnia lukę w najstarszych diecezjalnych księgach rękopiśmiennych z XII w.