Najbardziej znane polskie cmentarze

Przełom października i listopada to czas odwiedzania cmentarzy i modlitwy za zmarłych. Poniżej przedstawiamy najważniejsze informacje o wybranych polskich nekropoliach w kraju i za granicą.

Cmentarz Powązkowski w Warszawie

Cmentarz Powązkowski w Warszawie to jedna z największych, najstarszych i najbardziej rozpoznawalnych polskich nekropolii. Wśród około miliona pochowanych na niej osób jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków i Polek.

Cmentarz został założony w 1790 r., w dwa lata później ukończono budowę kościoła św. Karola Boromeusza, ufundowanego przez duchowieństwo warszawskie, a zaprojektowanego przez Dominika Merliniego. Jeszcze przed poświęceniem cmentarza wystawiono tam również tzw. katakumby. Cmentarz był wielokrotnie powiększany i dziś zajmuje powierzchnię 43 ha, nieco tylko mniejszą niż Państwo Watykańskie (44 ha).

W czasie II wojny światowej sama nekropolia nie ucierpiała zbytnio, ale pod koniec wojny spłonął kościół i zabudowania kancelarii (m.in. archiwum cmentarne). Jeszcze w czasie okupacji na terenie cmentarza działała Armia Krajowa – były tu składy broni, odbywały się wykłady wojskowe, tędy też szły transporty żywności do getta warszawskiego.

Wśród ok. 1 miliona osób pochowanych na Powązkach jest bardzo wielu znanych i zasłużonych Polaków i Polek, w tym żołnierze powstań narodowych od insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego, działacze niepodległościowi, wybitni pisarze, poeci, uczeni, artyści, myśliciele, lekarze, prawnicy, duchowni.

Na Powązkach pochowani są m.in. Hugo Kołłątaj, Stanisław Konarski, Bolesław Prus, Jan Nowak-Jeziorański, Irena Sendlerowa, Gustaw Holoubek, Witold Lutosławski czy Edward Rydz-Śmigły.

Część z wybitnych Polaków spoczęła w założonej w 1925 r. Alei Zasłużonych. Po 1945 w budynku katakumb zorganizowano mauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych w obozach koncentracyjnych.

Opiekę nad nekropolią sprawuje Kuria Metropolitalna Warszawska. Rolę opiekuna społecznego pełni Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami im. Jerzego Waldorffa. Cały teren cmentarza jest objęty ścisłą ochroną konserwatorską.

W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii.

Sam cmentarz został wpisany do rejestru zabytków w 1965 r., ale nie uchroniło to pomników i kaplic przed dewastacją i niszczeniem.

Obecnie prace nad rewaloryzacją zabytkowych nagrobków będą łatwiejsze. Miasto zakończyło inwentaryzację wszystkich obiektów na cmentarzu. Zinwentaryzowane dane o nagrobkach i pomnikach są bardzo szczegółowe. Określone jest ich miejsce na terenie cmentarza. Wykonane jest zdjęcie i opis, spisana inskrypcja, określony rodzaj materiału z jakiego został wykonany, ewentualne zagrożenia (np. przez korzenie drzew) oraz stopień zachowania.

Wszystkie informacje przeniesiono do systemu komputerowego i stworzono mapę. Dzięki zainstalowaniu w nim łatwej w obsłudze wyszukiwarki, możliwe jest odnalezienie poszukiwanego nagrobka (a jest ich ok. 70 tys.) oraz ustalenie miejsca jego położenia.

Cmentarz na Rossie w Wilnie

Cmentarz na Rossie w Wilnie to druga po warszawskich Powązkach największa nekropolia sławnych Polaków, jedna z najważniejszych narodowych nekropolii. Założono go w 1801 r. Po wojnie, w 1965 r. zamknięto go dla pochówków. W cztery lata później, w 1969 r., wpisano do rejestru zabytków narodowych Republiki Litewskiej, podlegających ochronie państwa. Dokonano wtedy inwentaryzacji nagrobków, pomników, grobowców.

Ogółem na Rossie jest ich około 26 tys. Kompleks tworzą cmentarze: Stara Rossa, Nowa Rossa i Cmentarzyk Wojskowy z mauzoleum „Matka i Serce Syna” (grób matki Józefa Piłsudskiego, gdzie złożono serce Marszałka).

Terytorium cmentarza wynosi prawie 11 hektarów. Znajdują się tu m.in. groby: Władysława Syrokomli, Joachima Lelewela, Euzebiusza Słowackiego – ojca poety, oraz Augusta Bécu – jego ojczyma; Onufrego Pietraszkiewicza – przyjaciela Mickiewicza; Marii z Koplewskich Piłsudskiej, pierwszej żony Marszałka; architekta Antoniego Wiwulskiego, autora pomnika Trzech Krzyży w Wilnie; Mikalojusa Čiurlionisa, litewskiego malarza i kompozytora.

Od 1990 r. konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą, który co roku organizuje Akcję „Światełko dla Rossy i Bernardynów”. Akcja polega na zakupie i gromadzeniu w szkołach i Domu Polskim w Wilnie zniczy przed uroczystością Wszystkich Świętych i rozdawaniu ich bezpłatnie 1 listopada na cmentarzach. Znicze kupują osoby prywatne, polskie organizacje polonijne i stowarzyszenia, uczniowie szkół. W ostatnim czasie w akcję włączają się także uczniowie szkół litewskich.  Dzięki Komitetowi w ostatnich latach na cmentarzu zamieszczono tablice informacyjne w trzech językach (litewskim, polskim i angielskim) o wybitnych postaciach tutaj pochowanych.

Cmentarz Bernardyński w Wilnie

Cmentarz Bernardyński jest o kilka lat młodszy od Rossy (założony w 1810 r.). Spoczywa tu wiele pokoleń wilnian: profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, wśród nich słynni XIX-wieczni botanicy Józef i Stanisław Jundziłłowie, artyści, m.in.: malarz Kanuty Rusiecki; ojciec fotografii wileńskiej – Józef Czechowicz, a także naukowcy, politycy, powstańcy 1863 roku, żołnierze AK.

Cmentarz został zamknięty dla pochówków w latach 90. ub. wieku i uznany za zespół zabytkowy. Na początku XXI wieku podjęto pierwsze prace restauratorskie pod patronatem prezydentów Litwy i Polski. Na odremontowanej bramie umieszczono tablicę w języku polskim i litewskim.

Cmentarz Rakowicki – najstarsza nekropolia Krakowa

Cmentarz Rakowicki to najstarsza nekropolia Krakowa, założona w latach 1801-1802, a otwarta rok później. Miejscem najczęściej na niej odwiedzanym jest grób rodziców papieża Jana Pawła II, ale pochowani są tam także m.in. Jan Matejko, Wisława Szymborska czy Marek Grechuta.

Najstarsza część Cmentarza Rakowickiego została rozplanowana w 1839 r. przez znanego architekta Karola Kremera, jako charakterystyczny plan bramy – symbol przejścia od doczesności do wieczności. W centralnym punkcie tego właśnie założenia wzniesiono w latach 1861-62 r. kaplicę (na miejscu wówczas istniejącej drewnianej) pw. Zmartwychwstania Chrystusa Pana, ufundowaną, a później ofiarowaną miastu przez rodzinę bankierów krakowskich – Ludwika i Annę Helclów.

Nekropolia jest miejscem pochówku krakowian, zarówno zwykłych obywateli miasta, jak i tych zasłużonych: twórców kultury, naukowców, przedstawicieli znanych rodów, działaczy niepodległościowych, politycznych i społecznych, uczestników ruchów niepodległościowych, powstań, obu wojen światowych. W 1976 r. decyzją Urzędu Miasta Krakowa wpisany został do rejestru zabytków.

Część nagrobków jest dziełem znanych architektów, m.in. Teofila Żebrawskiego, Feliksa Księżarskiego, Sławomira Odrzywolskiego, Jakuba Szczepkowskiego, a także rzeźbiarzy: Tadeusza Błotnickiego, Wacława Szymanowskiego i Karola Hukana.

Cmentarz zajmuje powierzchnię prawie 42,18 ha, której znajduje się ok. 75 tys. grobów. Wojskowa część cmentarza przy ul. Prandoty została utworzona w 1920 r. Pierwszymi chowanymi tu osobami byli zmarli w wyniku ran lub chorób żołnierze i oficerowie Wojska Polskiego i członkowie ich rodzin.

Znajduje się tam m.in. pomnik żołnierzy Armii Kraków. Pomnik odsłonięto w 1990 r., trzy lata później złożono przy nim 52 urny z ziemią z pól bitewnych Armii Kraków oraz z Katynia, Ostaszkowa i Miednoje. Odrębne kwatery mają tutaj żołnierze niemieccy. Krakowską młodzież, poległą w latach 1914-1920 upamiętnia pomnik wystawiony w 1926 r. Własną kwaterę mają także żołnierze Armii Czerwonej. Przeniesiono do niej w 1997 r. groby spod Barbakanu. Prostotą założenia wyróżnia się tutaj kwatera lotników brytyjskich.

Miejscem najczęściej odwiedzanym na Cmentarzu Rakowickim jest grób rodziców papieża Jana Pawła II – Emilii z Kaczorowskich i Karola Wojtyły oraz brata papieża – Edmunda Wojtyły. Pobyty Jana Pawła II na tym cmentarzu i jego modlitwę przy grobie najbliższych upamiętnia odsłonięty w dniu 9 kwietnia 2005 r. pomnik autorstwa prof. Czesława Dźwigaja. Pomnik odlany w brązie, przedstawia Jana Pawła II wspartego na klęczniku z dłońmi trzymającymi różaniec.

Na Cmentarzu Rakowickim spoczywają także m.in. Jan Matejko, Marek Grechuta, Lucjan Rydel, Jerzy Bińczycki, Wisława Szymborska czy Helena Modrzejewska.

Cmentarz Wolski w Warszawie – od ubogiej ludności do mogił powstańczych

Cmentarz Wolski powstał w 1854 roku, należał do parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Od chwili założenia przeznaczony był dla okolicznej, przeważnie ubogiej ludności. Spoczywają tam obecnie m.in. powstańcy warszawscy i zwykli mieszkańcy stolicy zamordowani przez Niemców w sierpniu 1944 r.

Cmentarz Wolski powstał w 1854 roku. Od chwili założenia przeznaczony był dla okolicznej, przeważnie ubogiej ludności. Nowa nekropolia powstała w związku z zaanektowaniem kościoła św. Wawrzyńca na cerkiew prawosławną i urządzeniem w jego otoczeniu prawosławnego cmentarza. Z biegiem lat cmentarz był powiększany, by ostatecznie osiągnąć powierzchnię 12 ha.

W 1918 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Woli na cmentarzu powstał pomnik upamiętniający poległych w I wojnie światowej. Spoczywają tam też Obrońcy Warszawy z 1939 r. i zwykli mieszkańcy stolicy zamordowani przez Niemców w sierpniu 1944 r. podczas tzw. rzezi Woli na początku powstania warszawskiego.

Na cmentarzu znajdują się m.in. zbiorowe mogiły Sióstr Benedyktynek-Samarytanek Krzyża Chrystusowego, które zginęły 5 sierpnia 1944 r., oraz symboliczne groby 30 redemptorystów zamordowanych w powstaniu warszawskim.

Nekropolia mieści także mogiły powstańców oraz żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego, którzy polegli podczas walk o Warszawę w 1945 r.

Na terenie Cmentarza znajduje się kościół pod wezwaniem św. Grzegorza Wielkiego. Został on zbudowany w latach 1962 – 1965 dla potrzeb liturgii pogrzebowych.

Na Cmentarzu Wolskim pochowanych jest wiele znanych postaci życia publicznego, ludzi kultury, naukowców, duchownych i wojskowych, m.in. aktora Wiesława Drzewicza, poetki Joanny Kulmowej, kawalera Virtuti Militari i żołnierza AK Mikołaja Bałysza ps. „Zagłoba”.

Cmentarz Żołnierzy Włoskich w Warszawie

Cmentarz Żołnierzy Włoskich, zlokalizowany przy ul. Marymonckiej, w sąsiedztwie Lasu Bielańskiego, został założony w 1926 roku przez rząd włoski. Spoczywają na nim ciała 868 poległych w I wojnie światowej i 1415 poległych w II wojnie światowej lub zamordowanych w hitlerowskich obozach jenieckich i koncentracyjnych. Ich ekshumowane prochy złożono na cmentarzu w latach 1957-1967.

Na cmentarzu pochowano m.in. pięciu włoskich generałów zamordowanych 25 stycznia 1945 w Kuźnicy Żelichowskiej przez oddział Waffen-SS.

Na końcu alejki prowadzącej od wejścia w głąb cmentarza znajduje się ołtarz z krzyżem, a po jego prawej i lewej stronie dwa białe mury, na których wyryto (w języku włoskim) napisy: „Pamiętajcie i wspominajcie nasze poświęcenie” oraz „Włochy swoim poległym, którzy spoczywają w ziemi polskiej”.

Niewielką nekropolią opiekuje się ambasada Republiki Włoskiej w Polsce. Cmentarz można zwiedzać od godz. 10.00 do zmroku.

Cmentarz Centralny w Szczecinie – największa nekropolia w Polsce

Powstały w 1900 roku Cmentarz Centralny w Szczecinie to największa nekropolia w Polsce, a trzecia w Europie – po Hamburgu i Wiedniu. Zajmuje powierzchnię 172 ha. Uznawana jest dziś za wybitne dzieło architektury krajobrazu.

Cmentarz Centralny w Szczecinie założono na bazie niewielkiego cmentarza wojskowego z okresu wojny francusko-pruskiej w 1870-1871 r. Cmentarz wojskowy zlokalizowany był w okolicy obecnej drugiej bramy przy ul. Ku Słońcu. Reliktem tamtych czasów jest żelazny krzyż z 1873 r.

Decyzję o budowie cmentarza podjęto w listopadzie 1899 r. Na realizację przedsięwzięcia wytyczono tereny na skrzyżowaniu dróg do Berlina i Neubrandenburga. Budowę nekropolii rozpoczęto w lutym 1900 r. i w tym samym okresie podjęto pierwsze nasadzenia drzew i krzewów. Autorem planu generalnego rozplanowania cmentarza i budowli był architekt miejski Wilhelm Meyer-Schwartau.

Otwarcia cmentarza dokonano 6 grudnia 1900 r. Pierwszym dyrektorem nekropolii został Georg Hannig, projektant rozbudowy nekropolii w latach 20 XX w. Hannig miał ambicję stworzenia nie tylko cmentarza, ale i miejsca przyciągającego swoją architekturą i bogactwem zieleni. W pierwszych latach funkcjonowania wysokość nagrobków była ściśle regulowana, istniał zakaz ich przyozdabiania gipsowymi i metalowymi elementami. Groby, którymi przez dwa lata nikt się nie opiekował – likwidowano. Rozbudowę cmentarza kontynuował następny dyrektor Franz Herbert.

W 1925 r. do kaplicy głównej dobudowano krematorium, choć już wcześniej – po uchwalonej w Prusach w 1911 r. ustawy zezwalającej na kremację – zaczęły się pojawiać groby urnowe. Działające do 1944 r. krematorium uruchomiono ponownie w 2004 r.

Na cmentarzu spotkać można kilka wyjątkowych dla mieszkańców miasta miejsc pamięci. Jest m.in. pomnik „Tym, którzy nie wrócili z morza” w kształcie pokładu okrętu zalewanego wodą, 241 tabliczkami z nazwiskami zaginionych marynarzy i nazwami statków.

Na cmentarzu pochowano wielu znakomitych mieszkańców Szczecina żyjących w pierwszej połowie XX w., m.in. wieloletniego burmistrza z lat 1878-1907 Hermanna Hakena z małżonką, twórcę świetności portowego Szczecina z przełomu stulecia, i badacza dziejów Szczecina i Pomorza Hugo Lemckego, którego grób zachował się do dziś. Znajdują się tu także grobowce znanych szczecińskich rodzin kupieckich i przemysłowców: Kisslingów, Papenbroków i Meisnerów.

Cmentarz Centralny w Szczecinie to trzecia co do wielkości po założonej w 1877 r. Ohlsdorfer Friedhof w Hamburgu (200 ha) i Wiener Zentralfriedhof we Wiedniu (198 ha) nekropolia w Europie. Ma powierzchnię 172,2 ha. Długość alei parkowych wynosi 12 km, bocznych – 60 km. Na cmentarzu rośnie 360 gatunków drzew i krzewów, w tym 54 rzadkie.

Od otwarcia do pierwszych lat XXI wieku na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie pochowano ponad 300 tys. zmarłych. Cmentarz wyposażony jest w wirtualną wyszukiwarkę miejsc pochówku od roku 1945.

Płock – najstarsza nekropolia w Polsce

Jedną z najczęściej odwiedzanych nekropolii w Płocku jest powstały w 1780 roku tzw. stary cmentarz, usytuowany między ulicami Kazimierza Wielkiego i Aleją Floriana Kobylińskiego. Cmentarz ten jest o 20 lat starszy od Cmentarza Rakowickiego w Krakowie i o 10 lat starszy od warszawskich Powązek. Znajdują się na nim nagrobki wielu zasłużonych dla historii miasta płocczan.

Na początku XIX w. na cmentarzu stanął mały, drewniany kościół pw. św. Katarzyny, jednak 100 lat później został on rozebrany. Po 1945 r. ograniczono liczbę pochówków tej zabytkowej nekropolii, z czasem cmentarz zamknięto, a znaczna część nagrobków uległa zniszczeniu.

W 2000 r. Stowarzyszenie „Starówka Płocka” zainaugurowała w mieście akcję renowacji zapomnianej nekropolii i zaczęto zbierać środki na ten cel. „Stary cmentarz” został uporządkowany, za pieniądze zbierane podczas kwest w kolejnych latach odnowiono część zabytkowych pomników i nagrobków (z około 230 do dziś przetrwało 50). Najstarszy zachowany nagrobek, to grób zmarłej w 1828 r. podkomorzyny zakroczymskiej Teresy z Krajewskich Rodzickiej. Został on odrestaurowany w 2001 r.

Poza tym na „starym cmentarzu” znajduje się grób zmarłego w 1841 r. płk Jana Gugenmusa, żołnierza Legionów Dąbrowskiego i armii księcia Józefa Poniatowskiego, odznaczonego Legią Honorową i złotym krzyżem Virtuti Militari, syna nadwornego zegarmistrza ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Płocczanie mogą też modlić się przy grobie rodziny Pestugia, płockich kupców z XIX w., pochodzących z włoskiej Lombardii. Rodzina Pestugia, której pomnik nagrobny powstał w 1865 r., zaliczała się do najbardziej zamożnych na północnym Mazowszu. Poza tym wierni chętnie zatrzymują się przy zbiorowej mogile powstańców styczniowych z 1863 r.

Na przełomie XX i XXI wieku na nekropolii otwarto dla pochówków nowe kwatery. Pochowano tam m.in. uprowadzonego i zamordowanego przez porywaczy w 2003 r. Krzysztofa Olewnika. Również na „starym cmentarzu” usytuowano w 2013 r. Grób Dziecka Nienarodzonego.

Płocka zabytkowa nekropolia stanowi unikalny zespół w skali kraju, ze względu na wartość artystyczną i historyczną. Wciąż wymaga jednak pilnej interwencji służb konserwatorskich, co pozwoliłoby ocalić najpiękniejsze nagrobki.