Pomocniczość polecana przez Kościół

Zasada pomocniczości stanowi jedną w głównych zasad, na których oparte jest społeczne nauczanie Kościoła. Prezentujemy analizę ks. prał. Józefa R. Maja, dotyczącą tej jednej z zasadniczych idei samorządności w państwie.

I. Sformułowania użyte w niniejszym tekście odnoszą się do konstrukcji teoretycznej struktur samorządowych. Rzeczywistość funkcjonowania samorządów jest jednak w istotny sposób zakłócana polityzacją samorządów (powielanie układu partyjnego) oraz mniej lub bardziej intensywną tendencją uzależniania samorządów od grup nacisku. Obie te tendencje uderzają w samodzielność samorządu i zakłócają realizację ciągłości zadań danego samorządu.

II. Zasadę pomocniczości  (subsydiarności) sformułował po raz pierwszy w historii katolickiej nauki społecznej Pius XI w encyklice „Quadragesimo Anno”. W 1931 i w samym tekście encykliki określił ją jako ważną zasadę organizacji życia społecznego. Jej istota sprowadza się do twierdzenia, że struktura społeczna wyższego rzędu nie powinna realizować zadań, które może wykonać struktura społeczna niższego rzędu. Niewątpliwie pojawienie się zasady pomocniczości zachęca społeczności świeckie do wprowadzania w funkcjonowanie organizacji życia społeczności świeckich elementów ustroju hierarchicznego, bardzo charakterystycznego dla ustroju Kościoła Rzymskokatolickiego. W pełni jest tego świadom Pius XI, dalej poszedł wielki Pius XII wskazując na zasadę pomocniczości jako drogę obrony społeczności ludzkich przed systemami totalitarnymi i różnymi formami koncentracji władzy, zniewalającymi społeczności ludzkie. Jan Paweł II w przemówieniu do ONZ-u na 50-|ecie istnienia tej organizacji w 1995 roku – idąc za św. Tomaszem z Akwinu – zasadę pomocniczości złączył z prawem narodów (ius gentium), co ma ogromne znaczenie dla świadomości społecznej katolików w dobie globalizacji.

W rzeczywistości samorządowej, zasada pomocniczości nosi wyraźne znamiona zasady twórczej w następujących zakresach:

1. W zakresie ontologicznym

Zasada pomocniczości nosi wpisany w siebie charakter personalistyczny. Uczy, że nie człowiek istnieje dla społeczności, ale organizacja życia społecznego istnieje dla człowieka. Jej celem jest zaspakajanie określonego zakresu potrzeb ludzkich, dbanie o pomyślność tej społeczności ludzkiej, którą ogarnia. Realizacja zasady pomocniczości (subsydiarności) przez określony samorząd, rozwija osobowo ludzi zaangażowanych w proces jej realizacji, tym pełniej, im bogatszy zakres potrzeb ludzkich jest przedmiotem troski i działań samorządu. Tym intensywniej, im pełniejszy stopień uspołecznienia działań jest przez dany samorząd osiągalny. Wielorakie badania wskazują jednoznacznie, że stopień rozwoju społeczności podstawowych jest wprost proporcjonalny do stopnia autentycznej realizacji pośród nich zasady pomocniczości. Funkcjonowanie zasady subsydiarności w samorządach jest najlepsza szkołą kształtowania postaw obywatelskich, strzeżenia interesów obywateli, zaczynając od społeczności podstawowych, a kończąc na społeczności państwowej.

2. W zakresie prawnym

Zasada pomocniczości w zakresie prawnym uczy sprawy podstawowej, ze prawa osobowe człowieka są źródłem wszystkich praw i obowiązków społecznych. Zadania każdej społeczności, w tym i społeczności samorządowej, wyznaczane są przez ich własne obowiązki społeczne. Kiedy jednak pojawia się pojęcie przyjętych na siebie obowiązków społecznych, natychmiast pojawić się musi pojęcie uprawnień umożliwiających spełnienie obowiązków. Uprawnienia, jakimi obdarzane są samorządy, są obiektywnym sprawdzianem stanu kultury prawnej określonej społeczności państwowej. Wytrwała realizacja zasady subsydiarności przez samorządy jest bezspornym źródłem rozwoju kultury prawnej wszystkich szczebli danego społeczeństwa. Intensywność realizacji zasady pomocniczości w samorządach prowadzi do osiągania określonego stanu dojrzałości obywatelskiej na wszystkich szczeblach danego społeczeństwa. Autentyczne funkcjonowanie tej zasady w samorządach przyczynia się bezpośrednio do artykułowania zadań podejmowanych, a tym samym do artykułowania norm prawnych umożliwiających ich realizację. Przyczynia się zatem w sposób naturalny do rozwoju prawa.

3. W zakresie moralnym

Zasada pomocniczości ma bezpośrednie odniesienie do hierarchii wartości moralnych realizowanych przez społeczności ludzkie, w tym i przez samorządy. Uczy, ze osoba ludzka jest podmiotem moralności własnej i całego życia społecznego. Dobro osoby ludzkiej jest treścią podstawową osiąganego dobra społecznego, a tym samym źródłem moralności społecznej. Zasada subsydiarności stoi na straży fundamentów ładu społecznego, którego celem jest obrona dobra reprezentowanego przez daną społeczność. Tak konkretne osoby ludzkie jak rodziny czy społeczności posiadają dobro własne niezależne od dobra innych osób, rodzin czy społeczności. Realizacja tej zasady przez samorządy uczy, że dobro danej konkretnej społeczności ma także autonomiczny charakter i może być przez tę społeczność autonomicznie osiągane, każda społeczność samorządowa ma prawo dążyć do realizacji własnych interesów. Intensywność realizacji omawianej przez nas zasady uczy członków danej społeczności samorządowej zrozumienia współzależności pożądanego czy osiąganego dobra, od dobra innych poszczególnych osób, rodzin, społeczności równorzędnych czy wyższych. Funkcjonowanie zasady pomocniczości przyczynia się w sposób bezpośredni do uspołecznienia jednostek, akceptacji dobra wspólnego, zrozumienia hierarchii stawianych zadań i osiąganych celów przez samorządy, rozwoju moralności społecznej przez nieustanną inspirację do osiągania jakiegoś zakresu dobra.

III. Zasadę pomocniczości (subsydiarności) – podobnie jak dwie inne zasady podstawowe życia społecznego, to jest zasadę wolności i solidarności – trzeba odczytywać w widoku zasadniczego hasła katolickiej nauki społecznej: „Tyle wolności ile można, tyle rygorów społecznych ile konieczne. Tyle samorządu ile można, tyle państwa ile koniecznie potrzeba”.

Ks. prał. Józef R. Maj

* Referat został wygłoszony na konferencji „Zmiany w ustawie o finansach publicznych w kontekście finansowania zdań samorządowych”, Warszawa, 1 luty 2011 r.