Prace nad dziedzictwem piśmienniczym paulinów

Rozpoczynają się zakrojone na szeroką skalę prace nad dziedzictwem książki dawnej Rzeczypospolitej. Znaczna część narodowego zbioru znajduje się w paulińskich bibliotekach. Najcenniejsze posiada klasztor częstochowski. Na Jasnej Górze podpisano porozumienie między Zakonem św. Pawła Pierwszego Pustelnika a Uniwersytetem Śląskim dotyczące opracowywania starodruków, ich utrwalania, także w wersji elektronicznej, i udostępniania odbiorcom.

Samych inkunabułów, czyli najstarszych zabytków piśmiennictwa jest na Jasnej Górze 287. Cymelia wyróżnia nie tylko treść, ale i unikatowe oprawy, w tym tzw. oprawy jagiellońskie.

– Biblioteka w klasztorze była zawsze miejscem bardzo ważnym – zauważa o. Arnold Chrapkowski, generał Zakonu Paulinów. – Zawsze biblioteka w klasztorze była miejscem bardzo ważnym. Kościół, zakon też potrafił te dwie dziedziny łączyć. Pokazywać i sacrum, i to co myśl ludzka wytwarzała – powiedział przełożony generalny paulinów.

– To dla Uniwersytetu bardzo ważne wydarzenie. Cieszymy się, że możemy służyć merytorycznym wsparciem przy opracowywaniu tych zbiorów i utrwalać w ten sposób to, co jest niezwykle cenne, że Uniwersytet Śląski jest zaproszony do tej współpracy. To jest dla nas zaszczyt i wyróżnienie – powiedział prof. dr hab. Andrzej Kowalczyk, rektor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

– Obecna pomoc to przede wszystkim skatalogowanie zbioru według obowiązujących norm i wydanie tego drukiem. Jest to praca wszechstronna, bo to także działania w całym obszarze, który towarzyszy starej książce – wyjaśnia prof. Ogierman.

– Już od wielu lat nasz Zakon współpracuje z Uniwersytetem Śląskim w dziele renowacji, opracowania naszego paulińskiego dziedzictwa. Do tej pory głównie praca skupiona była w dwóch klasztorach – biblioteka jasnogórska i skałeczna. Ten obecny projekt dotyczy współpracy z całym Zakonem – podkreśla o. Arnold Chrapkowski. Dodaje, że paulini chcą „w ten sposób niejako wydobyć na światło dzienne to ogromne dziedzictwo, które kryje się w książkach. To podjęte przez nas dzieło to także ukłon i ogromna wdzięczność wobec naszych przodków za to, że potrafili dbać o księgozbiór, potrafili go gromadzić”.

Projekt zakłada sporządzenie pełnych opisów z uwzględnieniem zapisów proweniencyjnych, opisem not marginalnych oraz charakterystyką opraw. Uzupełnieniem opisów będą zdjęcia cyfrowe kart tytułowych, sygnetów drukarskich, elementów zdobniczych i opraw, ze szczególnym uwzględnieniem tzw. opraw jagiellońskich, pochodzących z polskich i europejskich warsztatów introligatorskich, zachowanych w jednej historycznej kolekcji jasnogórskiej. Uzupełnieniem prac dokumentacyjnych będzie monograficzne opracowanie kolekcji jako elementu dziedzictwa kulturowego dawnej Polski. Planowane jest udostępnienie wyników badań w formie katalogu drukowanego oraz wersji elektronicznej.

Opracowaniu i digitalizacji poddane zostaną najpierw inkunabuły, a następnie ponad 2,5 tys. druków z XV i XVI-wieku.

Podpisana umowa o współpracy to kolejny etap działań podejmowanych na rzecz ochrony i upowszechniania polskiej kultury, przechowywanej przez paulinów. Dotąd prace obejmowały tylko Jasną Górę i klasztor na krakowskiej Skałce. Teraz dotyczyć będą wszystkich placówek paulińskich w Polsce. Katalogowanie i digitalizację paulińskich zbiorów zaplanowano na cztery lata.

Już od czasów średniowiecza Jasna Góra była nie tylko miejscem kultu maryjnego, ale także ośrodkiem kultury piśmiennej i rozwoju języka polskiego. Zdaniem badaczy, na szczególną uwagę zasługują rękopisy paulina Mikołaja z Wilkowiecka, pieśni maryjne: „Gwiazdo morza głębokiego” i „Maryja, czysta dziewice” oraz tzw. jasnogórski rękopis „Bogurodzicy”. Chociaż do dzisiaj nie wiadomo, gdzie na Jasnej Górze znajdowało się skryptorium, pewne jest, że działało tam ośmiu kopistów.

Tradycje wydawnicze sięgają 1628 r., gdy w klasztorze powstała pierwsza w mieście drukarnia tłocząca różne dzieła w języku polskim. Pierwszym była „Akademia Pobożności” Mikołaja z Mościsk Mościckiego licząca aż 724 stronice. W 1762 r. do zbioru wprowadzono nowy dział – nauki matematyczne, przyrodnicze i techniczne. Ponieważ klasztor pełnił funkcję fortecy, pojawiła się pewna liczba dzieł matematycznych, batalistycznych oraz z zakresu architektury wojskowej.

Znaczenie Jasnogórskiej Drukarni wzrosło w okresie zaborów. To z modlitewników z Jasnej Góry uczono się polskich liter. Stąd pochodzi najpopularniejszy w I poł. XIX w., podręcznik do nauki języka polskiego. W czasie powstania styczniowego na Jasnej Górze tajne organizacje kolportowały patriotyczną prasę, drukowano książki z patriotycznymi pieśniami. W wyniku carskich represji Drukarnię Jasnogórską zlikwidowano w 1864 r.

Zadania poligrafii jasnogórskiej przejęła w 1869 r. drukarnia Kohna i Oderfelda przygotowująca książki religijne i druki pamiątkowe związane z pielgrzymowaniem. Druki kupowane przez pątników pod Jasną Górą przewożone i do zaboru pruskiego czy rosyjskiego służyły pielęgnowaniu polszczyzny. Wydawnictwa te odegrały znaczącą rolę w budzeniu polskości na Górnym Śląsku.

Z dziejami klasztornego wydawnictwa łączy się również dramatyczny moment napadu Służby Bezpieczeństwa i konfiskaty urządzeń poligraficznych na Jasnej Górze w 1958 r. Ocalał tylko jeden powielacz, który był prywatną własnością kard. Stefana Wyszyńskiego.

Z tej wielowiekowej tradycji edytorskiej wyrosło współczesne wydawnictwo Zakonu Paulinów „Paulinianum”. Jego nakładem ukazują się przeważnie publikacje o tematyce teologicznej, głównie z zakresu mariologii, książki z dziedziny historii czy nauk społecznych.