Prof. Świątkiewicz: stabilny jest odsetek młodzieży głęboko wierzącej

Warto podkreślić stabilność odsetka młodzieży deklarującej się jako głęboko wierzący. Kultura współczesna nie jest kulturą wspierającą postawy religijne, zwłaszcza w ich chrześcijańskich odniesieniach – zauważa prof. Wojciech Świątkiewicz z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego, komentując dla KAI badania CBOS na temat religijności młodzieży. Wynika z nich, że coraz mniej młodzieży ostatnich szkół ponadgimnazjalnych określa się jako wierząca, coraz mniej młodych chodzi też na lekcje religii.

Według badań CBOS, jako głęboko wierzący i wierzący łącznie określiło się w 2018 r. 63% uczniów ostatnich klas szkół ponadgimnazjalnych, podczas gdy w 2008 r. było ich 81%. Coraz mniej młodych chodzi też na religię – w 2018 r. zadeklarowało to 70%, a jeszcze w 2010 – 93% – wynika z badania CBOS zrealizowanego w ramach projektu „Młodzież”.

Publikujemy komentarz prof. Wojciecha Świątkiewicza:

Liczne badania socjologiczne podejmujące kierunki przemian religijności podkreślają fundamentalne znaczenie socjalizacji religijnej w rodzinie. Rodzina jest pierwotnym środowiskiem kształtowania religijnego świata wartości oraz postaw i zachowań religijnych, wrażliwości religijnej. Nie wnikamy w treści przekonań, ani tym bardziej ich nie oceniamy.

Podkreśla się w literaturze socjologicznej, w badaniach sondażowych osłabianie funkcji rodziny w zakresie wychowania religijnego, co między innymi wyraża się w zmniejszających się w perspektywie czasowej deklaracjach wiary religijnej, praktyk religijnych czy afiliacji kościelnych, zarówno wśród dorosłych jak i wśród młodzieży. Procesu tego nie należy ujmować w kategorii ruchu jednostajnie przyspieszonego.

Badania szczegółowe sygnalizują też sinusoidalny przebieg procesów laicyzacyjnych. Tym niemniej, w globalnych charakterystykach polskiej religijności, lepiej może powiedzieć “kościelności” mierzonej różnymi wskaźnikami, wyraźnie zaznacza się descendencja.

Także badania CBOS z roku 2018 zdają utwierdzać kierunek tych zmian. W perspektywie czasowej nakreślonej wynikami badań (1996-2018) warto podkreślić stabilność odsetka młodzieży deklarującej się jako głęboko wierzący. Badania z roku 1996 szacują tę grupę młodzieży na 6%, w roku 2018 – odsetek młodzieży deklarującej się jako głęboko wierzący wynosi 8%. Nie są to wielkości, które swą atrakcyjnością koloryzują sztandary religijności masowej, ale też ich stabilność, a nawet przyrost jest takim wskaźnikiem, który oczekuje głębszej interpretacji, może duszpasterskiego zatroskania.

Kultura współczesna, w jej dominujących nurtach adresowanych do środowisk młodzieżowych i w nich znajdująca łatwe zadomowienie, nie jest kulturą wspierającą postawy religijne, zwłaszcza w ich chrześcijańskich odniesieniach. Efekty takich oddziaływań kulturowych przybierają postać wzrastających znacząco odsetek młodzieży deklarującej się jako niewierzący: z 5% w 1996 r. do 17% w 2018 r., czy też przejawiają się w zmniejszających się odsetkach młodzieży deklarującej swój związek z Kościołem i z wiarą religijną.

Zatem, dostrzegając społeczne znaczenie procesów kulturowych i skuteczność ich oddziaływania, tym bardziej warto nie pomijać w komentarzach tej relatywnie niewielkiej kategorii młodzieży, która swoją wiarę religijną uważa za pogłębioną i deklaruje osobistą religijność wbrew dominującym nurtom współczesnej kultury. Zdecydowanie łatwiej dzisiaj znaleźć środowiskową akceptację i społeczne uznanie dla deklaracji obojętności religijnej, niewiary czy ateizmu, niż dla postaw zaangażowania religijnego.

Zarówno z raportu CBOS oraz innych badań socjologicznych wyraźnie uwidacznia się taki styl życia religijnego, który pozytywnie łączy „religijność pogłębioną” z uczestnictwem w kościelnie określonych praktykach religijnych. Inna sprawa to indywidualne, osobiste pojmowanie wiary religijnej, czy nawet „pogłębionej religijności”.

Badania CBOS pokazują wiele wydawałoby się niekonsekwencji w profilu religijnym polskiej młodzieży. Tak np. około jedna piąta tych, którzy uważają się za głęboko wierzących, nie zapisuje się na lekcje religii w szkole, 5% z nich w ogóle nie uczestniczy w praktykach religijnych, tylko 83% nie ma wątpliwości w realną obecność Boga, etc.

Na podstawie badań religijności młodzieży akademickiej (zespół kierowany przez prof. Sławomira Zarębę z UKSW) wysunąłem tezę o odwróconym Dekalogu, która zapewne weryfikuje się również wśród młodzieży szkolnej. To nie są jakieś szczególne sytuacje, które charakteryzują religijność wyłącznie polskiej młodzieży, czy polskiego społeczeństwa. Mają one dużo szerszy kulturowo wymiar i ukazują raczej znaczenie zindywidualizowanych profili wrażliwości religijnej, które nie mieszczą się w modelu kościelności, czyli nie odpowiadają w całości oczekiwaniom Kościoła.

Socjologowie opisują te zjawiska także przy pomocy kategorii „religijność pozakościelna”, czy terminem bardziej wieloznacznym: „nowa duchowość”, „religijność dyfuzyjna”. Jeszcze w połowie XX wieku w badaniach socjologicznych wypracowano pojęcie religijności wyboru (w odróżnieniu od „religijności losu”).

„Religijność wyboru”, zindywidualizowana i sprywatyzowana; wyboru skrojonego na miarę własnych wyobrażeń, potrzeb i możliwości, częściowo mieszczącego się w modelu kościelności lub rozwijanego poza jego obszarem, najpełniej charakteryzuje profil religijny współczesnej młodzieży. Socjologowie obejmują ten proces również pojęciem deinstytucjonalizacji, co nie jest też sprzeczne z dyskutowanym obecnie w Kościele katolickim problemem decentralizacji, czy drogi synodalnej.

Wyniki raportu CBOS z 2018 roku potwierdzają dobrze już ugruntowaną w licznych badaniach socjologicznych (m.in prof. Janusz Mariański) tezę o przemianach polskiej religijności naznaczonej laicyzacją, w kierunku odchodzenia od wymiaru statystycznie masowego, odtwarzającego kulturowe wzory, ku religijności poprzedzonej refleksyjnym wyborem; często selektywnej, religijnej obojętności lub niewiary. Zauważalne są także, chociaż w zdecydowanie mniejszej statystycznie skali, procesy ukierunkowane na dynamizację i deprywatyzację religijności w przestrzeni życia społecznego oraz indywidualnych stylów życia.