Przed 50 laty Paweł VI zatwierdził Mszał Rzymski, zapoczątkowujący Mszę „posoborową”

Pół wieku temu – 3 kwietnia 1969 – św. Paweł VI ogłosił konstytucję apostolską „Missalis Romani”, która zatwierdzała odnowiony przez Sobór Watykański II Mszał Rzymski. W dokumencie tym papież wskazywał i uzasadniał najważniejsze zmiany, wprowadzone do tej głównej księgi liturgicznej Kościoła katolickiego, dotyczące Modlitwy Eucharystycznej, całego obrzędu Mszy św. i lekcjonarza. Trzy dni później Watykan wydał dekret o Nowym Porządku Mszy (Novus Ordo Missae) a 25 maja – dekret „Ordo lectionum Missae” (Porządek czytań mszalnych). Rozpoczął się czas nowej, posoborowej Mszy św. odprawianej w językach narodowej i przez celebransa zwróconego twarzą do ludzi.

O potrzebie zmian liturgicznych, zwłaszcza przez wprowadzenie do obrzędów mszalnych żywych języków współczesnych zamiast panującej dotychczas powszechnie łaciny, mówiono wiele na Soborze, przede wszystkim w dyskusji nt. liturgii. Wielu ojców soborowych zwracało uwagę, że ludzie na ogół nie rozumieją łaciny i szczególnie podczas tzw. cichych Mszy, sprawowanych w dni powszednie, wierni odmawiali własne modlitwy i śpiewali pieśni nie zawsze związane z akcją liturgiczną, klękając jedynie na dzwonek ministranta na Podniesienie i Komunię świętą.

Z drugiej strony równie silne były opory wobec wprowadzania zbyt daleko idących zmian, gdyż chodziło o „Mszę Wszechczasów”, jak określano tę wersję, którą po Soborze Trydenckim zatwierdził św. Pius V (1566-72). Były poza tym spory co do zakresu zmian: czy ograniczyć się tylko do przekładu tekstów na języki narodowe, czy też wprowadzić jeszcze inne nowości.

Papież Montini był świadom tych sporów, niekiedy bardzo gwałtownych i w licznych przemówieniach do uczestników Vaticanum II, ale też do wiernych i duchowieństwa wyjaśniał, bronił i wspierał reformę liturgiczną, która później w nowym Mszale znalazła swój najpełniejszy i jasny wyraz. W swym dokumencie przypomniał m.in., że już Pius XII (1939-58) w latach pięćdziesiątych dokonał pewnych zmian w Mszale św. Piusa V w odniesieniu do obrzędów Wielkiego Tygodnia i Wigilii Paschalnej. Kilka zmian wprowadził też św. Jan XXIII (1958-63).

Ogłaszając swoją konstytucję apostolską Ojciec Święty powołał się na ustalenia soborowej konstytucji o liturgii „Sacrosanctum Concilium”, która stała się podstawą do ogólnej reformy Mszału Rzymskiego. Wspólnym ich mianownikiem była troska o zachowanie świętego charakteru liturgii, o jej zrozumiałość i o jak najobfitsze korzystanie z jej owoców duchowych.

Porządek nowej Mszy przewidywał – oprócz wprowadzenia języków narodowych – kilka istotnych zmian: dodanie trzech nowych modlitw eucharystycznych, wzbogacenie prefacji przez sięgnięcie do „starożytnej tradycji Kościoła Rzymskiego lub ułożonych na nowo”, przy jednoczesnym ogólnym uproszczeniu tekstów. Usunięto przy tym niektóre elementy, które z upływem wieków zostały podwojone lub uznane za mniej użyteczne – chodziło głównie o obrzędy ofiarowania chleba i wina oraz o łamanie chleba i komunię. Przywrócono ponadto pewne modlitwy, sięgające starożytności, które z czasem zostały zagubione, np. modlitwa powszechna (wiernych), akt pokutny, czyli pojednania z Bogiem i bliźnimi. I wreszcie dodano jeszcze jedno czytanie biblijne w czasie Mszy niedzielnych, a dobór czytań niedzielnych ułożono w cykl trzyletni, uzupełniony przez cykl dwuletni w dni powszednie.

Początkowo dotychczasowa Msza św. pozostała formalnie na równych prawach z nową, choć w praktyce Novus Ordo bardzo szybko zajął jedyne miejsce przy ołtarzu. Ale 14 czerwca 1971 na polecenie Pawła VI ukazała się Instrukcja, zgodnie z którą sprawowanie Mszy św. „w formie antycznej” jest dopuszczalne jedynie za zgodą ordynariusza (dziś biskupa diecezjalnego) „tylko dla księży starszych lub chorych, którzy ofiarowują Ofiarę Bożą «sine populo» [bez ludu – KAI]”. Nowy porządek został wprowadzony, aby zastąpić stary, „po dojrzałym rozważeniu, idąc za Soborem Watykańskim II” – przypomniała Instrukcja.

Nowy Mszał Rzymski przetłumaczono z czasem na bardzo wiele języków, przy czym każdą taką wersję narodową zatwierdziła najpierw miejscowa konferencja biskupia, a następnie Stolica Apostolska. Taki wymóg zawarł w swym dokumencie św. Paweł VI, wyrażając przy tym ufność, że „Mszał ten zostanie przyjęty przez wiernych jako środek do świadczenia i potwierdzania jedności wszystkich i że dzięki niemu w tak wielkiej rozmaitości języków dotrze do Ojca Niebieskiego przez naszego najwyższego Kapłana Jezusa Chrystusa w Duchu Świętym bardziej wonna od wszelkiego kadzidła jedna i ta sama modlitwa”.

„Stara” Msza nie odeszła jednak całkiem w przeszłość, w Kościele pozostało bowiem wielu ludzi przywiązanych do niej, przy czym w ostatnich latach większość miłośników „Tridentiny” stanowią ludzie młodzi, urodzeni i wychowani po Soborze, którzy po wielu latach odkrywają na nowo jej piękno. Przez długie lata, aby móc uczestniczyć w takich liturgiach, zarówno kapłani, jak i wierni musieli mieć na to zgodę miejscowego biskupa, ale 7 lipca 2007 Benedykt XVI wydał motu proprio „Summorum Pontificum”, znoszące tego rodzaju ograniczenia i od tej pory już każdy kapłan może odprawiać Mszę „przedsoborową” bez konieczności uzyskiwania takiej zgody.