Pułtusk: XV-wieczna kolegiata wpisana na listę Pomników Historii

XV-wieczna kolegiata w Pułtusku została wpisana na prestiżową listę Pomników Historii, w ramach inicjatywy „Sto pomników na Stulecie Niepodległości”. Rozporządzenie w tej sprawie odebrał z rąk Prezydenta RP Andrzeja Dudy gospodarz obiektu ks. prał. Wiesław Kosek. Napisano w nim m.in. że ta jedna z najważniejszych świątyń na Mazowszu posiada ogromną wartość artystyczną i historyczną.

Zabytkowa kolegiata pułtuska pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny (nosząca także tytuł bazyliki mniejszej) została zbudowana w 1449 r. Jest jedną z najważniejszych świątyń w diecezji płockiej, z unikatową renesansową polichromią.

Rozporządzenie o wpisaniu kolegiaty na listę Pomników Historii przekazał prezydent RP Andrzej Duda podczas gali 11 grudnia w Teatrze Narodowym w Warszawie. Odebrał je ks. prał. Wiesław Kosek, gospodarz zabytku i proboszcz parafii pw. św. Mateusza w Pułtusku, w towarzystwie burmistrza miasta Wojciecha Gregorczyka.

W dokumencie napisano m.in. że obiekt został wpisany na listę Pomników Historii ze względu na swą wartość artystyczną i historyczną, stanowiąc nekropolię, w której spoczywa ośmiu biskupów, a także wyróżniającą się najlepiej zachowanym na ziemiach polskich zespołem polichromii z epoki renesansu.

– Dla naszej kolegiaty to wielki prestiż, to podniesienie jej do najwyższej rangi historycznej w Polsce. Świątynia, której poświęciłem 25 lat swojego życia, znalazła uznanie w oczach historyków sztuki i osób odpowiadających za konserwację zabytków. Jej obecny wygląd zawdzięczamy minionym pokoleniom, które pracowały nad tym, by było to obiekt piękny i wspaniały – komentował po odebraniu rozporządzenia ks. Wiesław Kosek.

Tym samym kolegiata pułtuska została drugim, po Wzgórzu Tumskim w Płocku, obiektem wpisanym na listę Pomników Historii w diecezji płockiej.

Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę pomnika historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem, na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Kolegiata w Pułtusku jest drugą w hierarchii świątynią, po płockiej bazylice katedralnej. Jej ranga była zawsze tak wysoka, że od wieków znajdowali w niej miejsca ostatniego spoczynku nie tylko szlachetni możni, miejscowe duchowieństwo i najbogatsze pułtuskie mieszczaństwo, ale także niektórzy rządcy diecezji: biskupi ordynariusze płoccy: Paweł Giżycki (+1463), książę mazowiecki Kazimierz (+1480), Rafał Leszczyński (+1527), Andrzej Noskowski (+1567), Ludwik Bartłomiej Załuski (+1721), Józef Eustachy Szembek (+ 1758) i Hieronim Antoni Szeptycki (+1773).

Kolegiatę p.w. Zwiastowania NMP erygował 5 lutego 1449 r. bp Paweł Giżycki. Jej budowniczym był Szymon, który kierował również pracami przy katedrze płockiej w 1443 r. Wzniósł on jednonawową świątynię ze znacznie niższym prezbiterium. Później dobudowano do nawy trzy kaplice: z fundacji burmistrza Jakuba Poddembka (1453), Mikołaja Węża z Dobrzankowa, wojewody mazowieckiego (ok. 1480) oraz bp. Piotra z Chodkowa. Bp Erazm Ciołek z pomocą mieszczan i dziekana kapituły ufundował dwie wieże na frontonie i kaplicę między nimi (1507).

Największe zmiany w kościele zaszły w połowie XVI w. Jan Baptysta z Wenecji, który poprzednio pracował przy katedrze płockiej, zbudował sklepienie zdobione freskami, kaplicę po prawej stronie prezbiterium (obecnie kaplica Najświętszego Sakramentu), w której umieszczono grobowiec bp. Andrzeja Noskowskiego, oraz zakrystię i kapitularz. Zapewne wówczas połączono ścianami istniejące kaplice, które utworzyły nawy boczne i zbudowano obecne główne wejście. W 1613 r. kolegiatę zniszczył pożar; po odbudowie otrzymała ona barokowe wyposażenie, które uległo zmianie w XVIII w., kiedy bp Ludwik Załuski ufundował pomniki (epitafia) swoim krewnym. Około 1840 r. obniżono wieże oraz przeprowadzono remonty dachów i okien.

W czasie ostatniej wojny kościół doznał drobnych uszkodzeń, m. in. uległo zniszczeniu pokrycie dachu. Przeprowadzone po wojnie prace renowacyjne wydobyły w nawach bocznych gotyckie sklepienia. W 1975 r. kolegiata uzyskała tytuł bazyliki mniejszej. Uroczystość ogłoszenia przywileju nadanego przez papieża Pawła VI odbyła się 21 września 1975 r.

Obecnie świątynia posiada ołtarz główny (XVIII w.) z obrazem Zwiastowania NMP, ołtarz soborowy i 14 bocznych. W kaplicy Najświętszego Sakramentu znajduje się cenny obraz renesansowy (Zdjęcie z Krzyża). W innych ołtarzach umieszczone są obrazy z XVII-XVIII w. Organy pochodzą z XIX w. Kolegiata jako zespół architektoniczny jest cennym zabytkiem sztuki.

Dzięki działaniom ks. prał. Wiesława Koska, gospodarza świątyni od roku 1994 i proboszcza parafii pw. św. Mateusza, konserwator Andrzej Wróbel na podstawie badań wykazał, że w różnych miejscach wydzielonej części sklepienia istnieje renesansowa polichromia. Odkryta dekoracja malarska na sklepieniu posiada charakter ornamentalno-roślinny. Składa się z kilkuset stylizowanych bukietów kwiatowo-roślinnych, niepowtarzających się w rysunku, oraz z popiersi i rozetek. Te ostatnie, jak wykazały badania, zachowały się w części prezbiterialnej tylko śladowo. Jednocześnie przyjmuje się, że zgodnie z umową Wojciech, malarz z Warszawy, wykonał dekorację malarską na całym sklepieniu.