Rosyjski Kościół Prawosławny – historia i współczesność

Katolicko-prawosławna konferencja o roli Kościołów z Polski i Rosji w budowaniu przyszłości chrześcijaństwa w Europie, która odbędzie się od 28 do 30 listopada – to kolejny krok na drodze polsko-rosyjskiego pojednania, zainicjowanego ubiegłorocznym orędziem patriarchy Cyryla i abp. Michalika. Historycy, ludzie kultury, biskupi i politycy dyskutować będą o tym jak przezwyciężyć trudne karty historii oraz w jaki sposób kontynuować dialog obu społeczeństw i Kościołów. Z tej okazji prezentujemy krótki rys o historii i współczesności Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

W 988 roku chrześcijaństwo w jego wschodnim rycie przyjął kijowski książę Włodzimierz I. Data chrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowo metropolię w składzie Patriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia.

Metropolita rezydował w Kijowie. Po trzech wyniszczających wyprawach tatarskich (1237-1241) została zdobyta prawie cała Ruś, za wyjątkiem najbardziej północnych księstw. Kijów i inne większe miasta zostały doszczętnie spalone. W tym czasie na katedry metropolitalne powoływano zarówno Rusinów, jak i Greków. Jeden z nich, imieniem Teognost (1325-1352) w roku 1328 postanowił na stałe przenieść siedzibę metropolii ze zniszczonego Kijowa do Moskwy, co zapoczątkowało formowanie się metropolii moskiewskiej. Od połowy XIV wieku stała się ona głównym ośrodkiem odrodzenia religijnego i narodowego. W tym okresie rozpoczęto budowę wielu świątyń, restytuowano życie monastyczne. Rozwijała się nauka, a malarstwo ikonograficzne przeżyło swój złoty wiek.

Monastery Rusi utrzymywały stałe kontakty z Konstantynopolem i św. Górą Athos. W roku 1448 metropolia moskiewska otrzymała status Kościoła autokefalicznego. W roku 1480 Moskwa ostatecznie wyzwoliła się z niewoli tatarskiej. Od tego momentu Państwo Moskiewskie rosło w potęgę. Sprzyjało to również rozwojowi Kościoła prawosławnego. W roku 1589 decyzją wschodnich patriarchów erygowano Patriarchat Moskiewski. W jego skład weszły 4 metropolie, 6 arcybiskupstw i 8 biskupstw. W uroczystościach ogłoszenia patriarchatu udział wziął patriarcha Konstantynopola Jeremiasz II. Pierwszym patriarchą został metropolita moskiewski Hiob.

Przełom wieków XVI i XVII nie był okresem korzystnym w historii patriarchatu. Walki polityczne w okresie tzw. Wielkiej Smuty nie sprzyjały rozwojowi Kościoła. W późniejszym okresie doszło także do sporów wewnątrzcerkiewnych na tle różnic obrzędowych i powstania tzw. odłamu staroobrzędowców. W roku 1596 doszło do zawarcia unii brzeskiej podporządkowującej papieżowi Kościół prawosławny w Polsce. Stało się to jednym z powodów wybuchu kozackiego powstania na Ukrainie pod przywództwem Bohdana Chmielnickiego w 1648 r. Szukając pomocy cara Aleksego, w roku 1654 w Perjasławiu, zgromadzenie Kozaków uznało zwierzchność moskiewskiego władcy. Zapoczątkowana w wyniku tego porozumienia wojna moskiewsko-polska trwała do roku 1667. Żadna ze stron nie zdołała osiągnąć przewagi na miarę zwycięstwa. W wyniku zawartego tzw. „wieczystego pokoju” (1686), Ukraina została podzielona – lewobrzeżna Ukraina z Kijowem weszła w skład Państwa Moskiewskiego, a prawobrzeżna pozostała przy Polsce. W wyniku takich rozstrzygnięć, od roku 1685 metropolia kijowska została podporządkowana Patriarchatowi Moskiewskiemu (patriarcha Konstantynopola Dionizy IV wyraził na to zgodę w 1686 r.).

Panowanie cara Piotra Wielkiego (1682-1725) miało niekorzystny wpływ na sytuację Kościoła prawosławnego. Za jego rządów przeprowadzono reformę wewnątrzkościelną, która miała na celu podporządkowanie Kościoła władzy państwowej. W roku 1700 zmarł patriarcha Hadrian. Patriarszy tron objął wówczas Stefan Jaworski. Nie podniesiono go jednak do godności patriarchy. Przez następne dwadzieścia lat Piotr obsadzał stolice biskupie ludźmi wybieranymi przez siebie. Pod nadzorem cara bp Teofan Prokopowicz opracował ,,Duchowy regulamin” ogłoszony w 1721 roku, który zmieniał sytuację prawną Kościoła. Najważniejszym postanowieniem nowego prawa było zniesienie patriarchatu i zastąpienie go stale urzędującą radą złożoną z duchownych, nazwaną Świętobliwym Synodem. Było to rzeczywiste podporządkowanie Cerkwi władzy świeckiej oraz ograniczenie jej działalności. Wobec despotyzmu władcy, wszelkie sprzeciwy kończyły się śmiercią bądź uwięzieniem niezadowolonych. Ograniczenie wpływu i swobody Kościoła osiągnęło swój szczyt za panowania carycy Katarzyny II (1762-1796). W tym to okresie odebrano Cerkwi ziemie i zamknięto wiele monasterów. Takie działania wywołały sprzeciw biskupów. Wielu z nich zapłaciło za to życiem. Najbardziej znanym był Arseniusz Matsiewicz, metropolita Rostowa, którego w roku 1772 caryca kazała zamorzyć głodem za to, że krytykował jej politykę. Innych biskupów więziono lub pozbawiono prawa noszenia szat duchownych. W tym czasie, mimo ciężkiej sytuacji, pojawiają się w życiu Kościoła oznaki duchowego odrodzenia. Związane ono było z działalnością tak znakomitych osób jak św. Tychon Zadoński (1724-1783) i św. Paisjusz Wieliczkowski (1722-1794). Po nich przyszedł szereg wybitnych ojców dziewiętnastego wieku. Najwięksi z nich to święci: Serafin z Sarowa, metropolita Filaret (Drozdow), biskup Teofan Pustelnik (Zatwornik), biskup Ignacy Branczaninow oraz starcy pustyni Optino ze św. Ambrożym na czele.

Na początku XX wieku w Kościele rosyjskim pojawiły się coraz silniejsze dążenia do odnowienia patriarchatu. W dniu 15 sierpnia 1917 roku został otwarty lokalny sobór Kościoła rosyjskiego, którego najważniejszą decyzją było restytuowanie patriarchatu. Na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi wybrano metropolitę moskiewskiego Tichona (Bielajewa). Niestety były to już przedrewolucyjne czasy. Już w październiku 1917 roku, po rewolucji bolszewickiej, władzę w kraju przejmuje Rząd Tymczasowy, a Kościół zostaje pozbawiony osobowości prawnej. Skonfiskowano wówczas cały jego majątek i rozpoczęły się prześladowania duchowieństwa. Do 1939 roku zamordowano 130 biskupów, tysiące kapłanów i zakonników, setki tysięcy wiernych. Jeszcze większą liczbę skazano na zesłania i przymusowe roboty. Represje nie zdołały jednak zniszczyć Cerkwi. Prześladowania zostały częściowo przerwane wybuchem II wojny światowej. Stalin szukając pełnego społecznego poparcia zmienia politykę wobec Cerkwi. Władze zobowiązały się zaprzestać propagandy antyreligijnej. Dopuszczono do wyboru patriarchy, którym został metropolita Sergiusz (Starogorodskij). Kościołowi zwrócono 20 tysięcy świątyń, pozwolono restytuować 70 klasztorów i otworzyć seminaria duchowne. Z więzień zwolniono wielu duchownych. Po śmierci patriarchy Sergiusza w 1944 roku, patriarchą zostaje wybrany Aleksy I (1944-1970), który dążył do wszechstronnego odrodzenia życia kościelnego.

Jednak po przejęciu władzy przez Nikitę Chruszczowa, na Kościół ponownie spadają straszne prześladowania. Dziesiątki biskupów, tysiące duchownych i dziesiątki tysięcy wiernych zasila obozy pracy przymusowej, łagry i więzienia. Niszczenie świątyń urasta do niespotykanych dotychczas rozmiarów. Życie monastyczne jest całkowicie zakazane. Działalność wydawnicza i edukacyjna poddane zostały najsurowszej kontroli. Do poważnych zmian doszło dopiero za czasów Michaiła Gorbaczowa. Rosja, wychodząc na spotkanie Europy, musiała zrewidować swój stosunek do religii. Pozwolono wówczas otwierać zamknięte świątynie i monastery. Do roku 1990 zwrócono Kościołowi 60 klasztorów, 4 tysiące świątyń, otworzono ponad 2000 nowych parafii. Potrzeby były jednak znacznie większe. Dotkliwie odczuwano brak duchowieństwa, świątyń i literatury religijnej.

Obecnie Patriarchat Moskiewski posiada 150 milionów wiernych w ponad 60 krajach. Rosyjski Kościół Prawosławny (RKP) dzieli się na 164 diecezje, w których funkcjonuje ponad 30 tys. parafii w Rosji oraz w krajach powstałych z rozpadu ZSRR i innych. W ramach Kościoła działa też 805 monasterów. Hierarchia RKP liczy 217 biskupów – diecezjalnych i pomocniczych, a duszpastersko pracuje w nim ponad 30 tysięcy kapłanów i diakonów. Obecnie RKP ma 5 akademii duchownych, po 2 uniwersytety prawosławne i instytuty teologiczne, 48 seminariów duchownych (w tym 3 za granicą – w USA, we Francji i w Japonii), 36 szkół duchownych i kursy duszpasterskie. Przy niektórych akademiach i seminariach działają kursy dla dyrygentów chórów cerkiewnych i pisania ikon. W skład Patriarchatu Moskiewskiego wchodzi ponadto Ukraiński Kościół Prawosławny, Białoruski Kościół Prawosławny, Japoński Kościół Autonomiczny i kilka diecezji w Europie i Ameryce Północnej. Zwierzchnikiem Kościoła jest Patriarcha Moskwy i całej Rusi Cyryl I, który jest szesnastym patriarchą od powstania patriarchatu. Patriarsze moskiewskiemu przysługuje oficjalny tytuł „Jego Świątobliwość, Patriarcha moskiewski i całej Rusi”. Rezydencja patriarchy i sobór katedralny pw. Objawienia Pańskiego (Богоявленский собор) znajdują się w Moskwie.
Patriarcha Cyryl I jest zarazem biskupem miasta Moskwy. W stołecznym mieście i obwodzie moskiewskim istnieje obecnie (stan w grudniu 2011 r.) 849 cerkwi i kaplic. 27 monasterów – 14 męskich i 13 żeńskich – ma status stauropigialnych, czyli podlegających bezpośrednio patriarsze. We wszystkich monasterach na tym obszarze posługuje 905 mnichów i 771 mniszek. Łącznie w jurysdykcji głowy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (RKP) jako biskupa Moskwy, na koniec ubiegłego roku pozostawało 2560 duchownych, z tego 1180 w granicach miasta. Nowe kadry duchowieństwa stołecznego dostarczają szkoły duchowne i Prawosławny Uniwersytet Humanistyczny pw. św. Tichona. W stauropigialnych monasterach niesie posługę ponad 800 kapłanów i ponad 300 diakonów zakonnych oraz 140 kapłanów i 75 diakonów tzw. „białego” duchowieństwa (czyli żonatych).

Ważnym kierunkiem działalności Cerkwi rosyjskiej jest współdziałanie z Kościołem rzymskokatolickim. Obydwa Kościoły zajmują takie samo stanowisko w sprawach liberalnej sekularyzacji, globalizacji, etyki społecznej i gospodarczej, rodziny i demografii. Rosyjski Kościół Prawosławny utrzymuje też kontakty z Kościołami protestanckim, ale stosunki z niektórymi z nich ulegają ostatnio ,,ochłodzeniu”. Wiąże się to z faktem, że w dziedzinie teologii, eklezjologii i nauk moralnych wiele wspólnot protestanckich przechodzi na stronę zeświecczonej ideologii. Powodem jest między innymi fakt, że niektóre wyznania protestanckie zalegalizowały błogosławienie związków i wyświęcanie osób jawnie przyznających się do nietradycyjnej orientacji seksualnej.