Społeczność żydowska w Poznaniu

Centralne obchody 25. Dnia Judaizmu odbędą się w Poznaniu. Miasto to może poszczycić się wielowiekową tradycją współistnienia kultury chrześcijańskiej i żydowskiej. Poznańska gmina żydowska była jedną z najstarszych i najważniejszych gmin na ziemiach polskich.

Poznańska gmina żydowska była jedną z najstarszych i najważniejszych gmin na ziemiach polskich. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z XIV w. Na początku XVI w. była trzecią co do wielkości gminą żydowską w Rzeczypospolitej po Krakowie-Kazimierzu i Lwowie. Jej powstaniu sprzyjało pojawienie się w stolicy Wielkopolski żydowskich uciekinierów z Europy Zachodniej: Niemiec, Francji oraz z Czech.

„Poznań może poszczycić się wielowiekową tradycją współistnienia dwóch kultur – chrześcijańskiej i żydowskiej. W stolicy Wielkopolski wyznawcy judaizmu pojawili się już w okresie poprzedzającym lokację miasta – obecni byli oni na dworze miejscowych władców piastowskich” – mówi KAI Maksym Kempiński z Poznańskiego Centrum Dziedzictwa, który poprowadzi podczas obchodów Dnia Judaizmu w Poznaniu, 15 stycznia, Spacer po Trakcie „Szlakiem Dziedzictwa Żydowskiego”.

Zaznacza, że już władca Wielkopolski, Mieszko III Stary, „zapoczątkował w swoim księstwie bicie monet z napisami hebrajskimi, co wskazywało na obecność w jego otoczeniu żydowskich mincerzy”.

Kempiński podkreśla, że jedna z książęcych mennic znajdowała się prawdopodobnie również w Poznaniu, w pobliżu książęcego palatium.

Liczne przywileje poznańskim Żydom nadał w XIV w. książę Bolesław Pobożny. To on wydał w 1264 roku statut wielkopolski, w którym określił prawną sytuację osiedlających się na ziemiach polskich Żydów. W dokumencie zapewniono im wolność osobistą, ochronę mienia oraz swobodę wyznania.

Poznańscy Żydzi od XIII w. zamieszkiwali północą część miasta. Dzielnica żydowska znajdująca się u wylotu ul. Dominikańskiej, między ratuszem a zakolem rzeki Warty stopniowo zaczęła się rozrastać, obejmując Stary Rynek i kwartał ulic: Żydowska, Szewska, Wroniecka, Stawna.

„Tam znajdowały się najstarsze domy modlitwy – Stara Synagoga (z przełomu XV i XVI wieku), Nowa Synagoga (z przełomu XVI i XVII wieku) oraz Synagoga Nehemiasza (z XVIII wieku)” – tłumaczy Kempiński.

W ciągu wieków dzielnica wielokrotnie płonęła. Jeden z najtragiczniejszych pożarów miał miejsce w 1447 r. W jego wyniku zniszczeniu uległy niemal wszystkie żydowskie domy.

Kempiński zauważa, że rozwojowi gminy w Poznaniu w XVI w. sprzyjał napływ Żydów sefardyjskich pochodzących z Węgier. Wtedy też powstała najsłynniejsza uczelnia żydowska w Poznaniu – szkoła talmudyczna Lamdej Posna, założona przez uczonych rabinów. Jednym z rektorów szkoły był Izaak, syn Samuela Halewi. W 1815 r. urząd rabina objął Akiva Eger (1761-1837).

W okresie zaborów Poznań przez długi czas był ważnym ośrodkiem życia żydowskiego w Prusach.
„W pierwszych dekadach XIX wieku poznańska gmina żydowska była drugą co do wielkości w państwie pruskim po wrocławskiej. Jej pozycja wzrosła z chwilą objęcia urzędu naczelnego rabina przez Akivę Egera” – opowiada Kempiński. Dzięki niemu żydowska szkoła talmudyczna (jesziwa) w Poznaniu stała się jedną z największych i najsławniejszych w Europie. Chociaż popularne były w tym czasie w Poznaniu ruchy oświeceniowe, Akiva odrzucał reformę judaizmu, co wywoływało konflikty w poznańskiej społeczności.

Akiva Eger piastował stanowisko rabina Poznania do śmierci w 1831 r. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Głogowskiej. 8 kwietnia 2008 r. plac przed Nową Synagogą w Poznaniu z inicjatywy Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich nazwano jego imieniem.

Pod koniec XIX w. Żydzi posiadali znaczny udział w gospodarce Poznania. Byli właścicielami firm handlowych, spółek i spółdzielni. Jedną ze sławniejszych żydowskich rodzin, właścicieli fabryk, sklepów-magazynów i hotelu, była rodzina Kantorowiczów.

„Odkąd władze pruskie przyznały formalne równouprawnienie ludności żydowskiej, wielu poznańskich Żydów wyraźniej zbliżyło się do kultury niemieckiej, utrzymując zarazem zgodne relacje z Polakami Na przełomie XIX i XX wieku wielu przedstawicieli zamożnych rodzin żydowskich udzielało się w lokalnej polityce i piastowało ważne stanowiska w magistracie” – zwraca uwagę Kempiński.

Dzięki temu Żydzi mogli wpływać na kształt życia kulturalnego w mieście.

W 1907 roku z inicjatywy poznańskiej gminy ortodoksyjnej i stojącego na jej czele rabina Wolfa Feilichenfelda została wybudowana nowa synagoga. „Stanowiła doniosły akcent w zabudowie Starego Miasta, a zarazem świadectwo aspiracji miejscowej społeczności żydowskiej” – podkreśla Kempiński.

Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. w miejsce dobrze sytuowanej społeczności żydowskiej, która w większości wyemigrowała do Niemiec, do Poznania przybyli ubożsi Żydzi z ziem dawnych zaborów rosyjskiego i austriackiego.

Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 r. wielu Żydów uciekło z miasta. Ci, którzy pozostali, zostali wywiezieni w dniach 11 i 12 grudnia 1939 r. do Ostrowa Lubelskiego, później do Włoszczowej, Grodziska Mazowieckiego, Żyrardowa i Błonia.

„Tragedia Holokaustu przyniosła upadek gminy i zatarła wiele śladów wielowiekowej obecności Żydów w mieście” – stwierdza Kempiński.

W latach 1940–1943 w Poznaniu i jego okolicach powstały obozy pracy przeznaczone dla ludności żydowskiej. Więźniowie wykonywali różnorodne prace, najczęściej o charakterze robót komunalnych, drogowych, kolejowych i budowie autostrad.

Po wojnie w Poznaniu osiedliło się niewielu Żydów, którzy należeli w większości do oddziału Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Większość opuściła miasto i Polskę.

Poznańska gmina została reaktywowana dopiero w 1999 roku.