System dobrowolnych podatków na rzecz Kościołów i związków wyznaniowych – jak funkcjonuje we Włoszech?

Na mocy Konkordatu Włoch ze Stolicą Apostolską z 1984 r. wprowadzony został system bazujący na dobrowolnym odpisie przez wiernych 0, 8 % (otto per mille) ich podatku dochodowego. Zastąpił on funkcjonujący od wieków, tradycyjny system beneficjalny. Oprócz „otto per mille” Kościół we Włoszech utrzymuje się z ofiar wiernych, darowizn jak i działalności gospodarczej prowadzonej przez niektóre podmioty kościelne.

System beneficjalny funkcjonował na terenie Włoch od czasów feudalnych. Jednak w konsekwencji przyjęcia ustawy Królestwa Sardynii z 1855 r. doszło do likwidacji części kościelnych beneficjów oraz przeniesienia należących do nich dóbr do utworzonej przez państwo „Kasy Kościelnej”. Jednym z celów tego funduszu, zarządzającego pozyskanymi od Kościoła nieruchomościami, było zapewnienie duchownym odpowiedniego wynagrodzenia poprzez system dodatków do ich dochodów. Państwo wypłacało je duchownym, których dochód był mniejszy od odgórnie określonego. Na mocy dekretu z 1866 r. zasady te zaczęły obowiązywać w całym Królestwie Italii. Gdy na skutek dewaluacji straciły wartość papiery dłużne, w które zainwestowano dochód z przejętych nieruchomości kościelnych, państwo przejęło na siebie bezpośrednie finansowanie „dodatków” dla duchowieństwa.

Konkordat z 1929 r. co prawda zachowywał konieczność wypłacania przez państwo włoskie dodatków do wynagrodzeń duchownych, jednakże wskazywał na konieczność reformy tego systemu. Zapowiedzianych umów jednak nie zawarto, a nowe regulacje weszły w życie dopiero w ślad za Konkordatem z 1984 r.

Zdając sobie sprawę z delikatności materii utrzymania duchowieństwa i nie chcąc dalej przedłużać rokowań, strony Konkordatu (Stolica Apostolska i Republika Włoska) opracowanie nowych norm powierzyły specjalnie ustanowionej Komisji Parytetowej. Normy opracowane przez tę komisję zostały następnie wprowadzone do kościelnego i państwowego porządku prawnego. Wypłacane dotąd przez państwo dodatki do wynagrodzeń dla duchownych zostały zastąpione rozwiązaniami prawnopodatkowymi: asygnata podatkowa (otto per mille) oraz darowiznami na Kościół odliczanymi od podstawy opodatkowania. Umożliwiło to Kościołowi samodzielne utrzymywanie duchownych.

Otto per mille

Każda osoba fizyczna będąca płatnikiem podatku dochodowego w swym zeznaniu podatkowym ma możliwość skierowania 0,8 % podatku na Kościół katolicki, jeden ze związków wyznaniowych bądź na „nadzwyczajne działania podejmowane przez państwo przeciwko głodowi na świecie, katastrofom naturalnym, pomoc uchodźcom i zabezpieczenie pomników kultury”. Wśród osób objętych wyborem tylko ok. 40 % zaznacza odpowiednią rubrykę. Jeśli ktoś jej nie wypełni, to i tak 0, 8 % jego podatku trafi na jeden z tych celów, zależnie od proporcji wskazanych przez pozostałych zaznaczających. Tak więc 81 % środków trafia do Kościoła katolickiego, 15 % na rzecz państwa, a pozostałe 4 % jest dzielone pomiędzy adwentystów, zieloświątkowców, luteran i żydów. W 2010 r. Kościół katolicki uzyskał z tego źródła w sumie około miliarda euro. W 2022 r. włoski Kościół katolicki otrzymał stąd 1 mld 100 mln euro, spośród ponad 1 mld. 400 mln euro,  sumy dzielonej pomiędzy wszystkie wyznania.

Ponadto każdy podatnik podatku dochodowego od osób fizycznych ma prawo do przekazania darowizny na rzecz wybranego Kościoła. Odliczeniu od podstawy opodatkowania podlega kwota nie przekraczająca 1032, 81 euro rocznie.

Do tego dochodzą liczne zwolnienia podatkowe instytucji kościelnych. Traktowane są one analogicznie do organizacji „non profit”. Przykładowo, Kościół płaci tylko połowę podatku od swej działalności gospodarczej, zwolniony jest też z płacenia podatku VAT za kupowane towary. Dodatkową formą wspierania Kościołów jest możliwość przyznawania im gratis przez samorządy działek na budowę świątyń. Oprócz tego kościelne instytucje o charakterze edukacyjnym, medycznym, charytatywnym są dofinansowywane na równi z analogicznymi placówkami powadzonymi przez państwo. Państwo ponosi też cały ciężar finansowania religii katolickiej w szkołach i przedszkolach. Udział w katechizacji szkolnej ma charakter dobrowolny.

Z budżetu państwa pokrywane są ponadto koszty funkcjonowania katolickiego ordynariatu polowego, praca kapelanów w więzieniach jak i duszpasterstwo innych wyznań w tych instytucjach.

Wynagrodzenia duchownych

Równolegle z uporządkowaniem kwestii finansowych na styku z państwem, Kościół katolicki we Włoszech dokonał zasadniczej reformy swych wewnętrznych finansów. W 1991 r. w każdej diecezji utworzono specjalny diecezjalny instytut utrzymania duchowieństwa. Jednocześnie zlikwidowano wszystkie beneficja kościelne, a należące do nich majątki przeniesiono do tychże instytutów. Równocześnie – na szczeblu krajowym – utworzony został Centralny Instytut Utrzymania Duchowieństwa. Dochody uzyskiwane przez diecezjalne instytuty stanowią 11, 8 % wpływów Centralnego Instytutu, darowizny na rzecz Kościoła – 3, 5 %, a środki pochodzące z „otto per mille” – 84, 6 %. Środki te trafiają do Centralnego Instytutu, który wypłaca później comiesięczne dodatki do wynagrodzeń osobom duchownym.

Podstawowym zamysłem dokonanej przez Kościół reformy było wprowadzenie jednakowych wynagrodzeń duchowieństwa. Wcześniej zarobki każdego duchownego były inne. Obecnie o wysokości zarobków księdza decyduje jedynie pełniona funkcja oraz staż pracy. Do wyliczenia wysokości wynagrodzeń zastosowany został system punktów. Każdemu duchownemu przypisuje się 80 „punktów wyjściowych”, a za każde 5 lat stażu kapłańskiego dolicza się po 2 punkty. Dodatkowe punkty przysługują za pełnienie określonego urzędu. Biskupowi przypisuje się ponadto 40 punktów, wikariuszowi generalnemu 25, wikariuszowi biskupiemu – 18, a proboszczowi parafii liczącej ponad 4 tys. mieszkańców – 10. Dodatkowo biskup może przyznać swoim kapłanom do 25 punktów, w zależności od oceny ich pracy.

Wartość jednego punktu, zgodnie z uchwałą Konferencji Episkopatu, wynosi aktualnie 12,36 euro. W konsekwencji, minimalne wynagrodzenie, jakie może przysługiwać duchownemu (odpowiadające 80 punktom), to 988,8 euro. Natomiast przeciętne wynagrodzenie włoskich duchownych (odpowiadające 108 punktom), to 1334,88 euro miesięcznie.

W sytuacji kiedy dany kapłan nie posiada innych dochodów, całość tej sumy wypłacana mu Centralny Instytut Utrzymania Duchowieństwa. Od tej sumy odlicza się jednak dochody otrzymywane przez duchownego w swej parafii oraz otrzymywane z tytułu innej pracy np. jako nauczycieli religii w szkołach, czy funkcji kapelańskich w wojsku, szpitalach bądź w więzieniach. Centralny Instytut opłaca też za duchownych składki emerytalne oraz na ubezpieczenie zdrowotne. Instytut ten jest też płatnikiem podatku dochodowego obciążającego duchownych. Podatek oblicza się nie tylko od kwoty wypłacanej przez Instytut, ale również od kwot wypłacanych duchownym przez kościelne jednostki organizacyjne, przy których pełnia oni posługę.

W 2010 r. Instytut Centralny wydatkował na utrzymanie duchownych kwotę ponad 338 mln euro, uzupełniając „wynagrodzenie” nieco ponad 34 tysięcy duchownych.