Sztuka polska wobec Holokaustu

Sztuka polska wobec Holokaustu – to tytuł wystawy otwartej 17 kwietnia w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie z okazji 70. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim.

Ekspozycję otworzył prezydent RP Bronisław Komorowski wraz z małżonką. Zdaniem prezydenta dramat i walka to element wspólnej tradycji polskiej i żydowskiej. Dowodem na wspólnotę losów jest ta wystawa zainspirowana dramatem Holokaustu. Przedstawione dzieła są przykładem „sztuki dobrej”, która mimo zbrodni i tragedii ludzkiej, szuka takiego wyrazu, aby uczynić świat lepszym – powiedział prezydent.

Paweł Śpiewak, dyrektor ŻiH podkreślił, że wystawa pragnie pokazać, jak polska kultura „wchłonęła” Holokaust, jedną z największych tragedii w dziejach świata.

Obok prezydenta Komorowskiego w inauguracji ekspozycji wzięli udział m. in. ostatni z żyjących uczestników powstania w warszawskim getcie, Kazik Ratajzer, człowiek, który uratował Marka Edelmana, jednego z jego przywódców oraz Samuel Willenberg, ostatni żyjący świadek obozu śmierci Treblinka i uczestnik zbrojnego buntu jego więźniów.

„Pisarze i artyści poszukują sposobów radzenia sobie z wydarzeniami wojny, z Zagładą. Podobnie zadanie takie staje przed filozofami i teologami. Również oni stają wobec sprawdzianu etycznego: jak oddać sprawiedliwość, jak nazwać i przedstawić to, co się wydarzyło i przez wielu uważane jest za wydarzenie zwrotne w dziejach europejskich, a na pewno w dziejach Ludu Izraela” – napisał we wstępie do katalogu Paweł Śpiewak, dyrektor ŻIH.

W rozmowie z KAI podkreślił, że intencją wystawy jest ukazanie, „jak pokazywano” Holokaust. „Pragniemy, aby zwiedzający pamiętali o podstawowym pytaniu: jak przedstawić to, co wydaje się prawie nie do przedstawienia? Ale pojawiają się też pytania: jak pokazać ludzi zabijanych, prowadzonych do gazu? Jak wniknąć w to, co wtedy czuli? My nie możemy tego wiedzieć, a nawet nie mamy do tego prawa. Nie mamy też narzędzi, aby to odtworzyć. Dlatego pokazanie, «jak się pokazuje», jak się myśli o Holocauście, wydaje mi się bardzo ważne” – zaznaczył dyrektor ŻIH.

Zdaniem kurator wystawy Teresy Śmiechowskiej mało kto wie, w jak wielkim stopniu Holokaust oddziałał na polską kulturę, która od lat nieustannie próbuje zmierzyć się z tym tematem i zrozumieć go. „W żadnym innym kraju na świecie nie powstało na temat Zagłady tyle przejmujących dzieł z dziedziny poezji, prozy, malarstwa, rzeźby czy filmu” – stwierdziła kurator. Według niej wydawać by się mogło, że artyści, którzy przeżyli Zagładę, którzy byli jej naocznymi świadkami, zamilkną, chcąc zapomnieć o przeżytej tragedii. „Jedni rzeczywiście zamilkli, bo nie byli w stanie opisać swojej gehenny. Inni nie mogli zamilknąć. Musieli dać świadectwo, stać się głosem tych, którzy odeszli na zawsze” – zwraca uwagę Śmiechowska.

Wystawa pokazuje prace artystów, którzy w różny sposób mierzyli się z tematem bolesnej, nieprzyswojonej pamięci o Zagładzie. Organizowana przez Żydowski Instytut Historyczny w związku z 70. rocznicą wybuchu Powstania w Getcie Warszawskim, wpisuje się w długą tradycję działań wystawienniczych, zapoczątkowaną przez Instytut już w 1948 roku.

Ważną grupę prac eksponowanych w siedzibie ŻIH-u stworzyli artyści, bezpośredni świadkowie wojny i Holokaustu, tacy jak Tadeusz Kantor, Andrzej Wróblewski, Alina Szapocznikow, Bronisław Linke, Marek Oberlaender, Władysław Strzemiński, Artur Nacht-Samborski, Józef Szajna, Izaak Celnikier czy Jonasz Stern.

Część z nich temat wojennego koszmaru podjęła zaraz po 1945 roku, w twórczości innych powracał on po latach. Ich prace zestawione zostaną z artefaktami artystów młodszego pokolenia, podejmujących temat pamięci Zagłady w momencie, gdy umierają ostatni jej świadkowie. Wśród twórców tego grona znajdą się m.in. Mirosław Bałka, Zbigniew Libera, Maciej Toporowicz, Wilhelm Sasnal, Artur Żmijewski, Rafał Jakubowicz, Jarosław Kozakiewicz, Maciej Klauzner, Elżbieta Janicka, Krystyna Piotrowska, Zofia Lipecka, Karolina Freino, Wojciech Wilczyk, Józef Robakowski i Urszula Grabowska.

Zaprezentowano również projekty i fotogramy najlepszych realizacji architektonicznych i pomników upamiętniających Holokaust. Dzięki temu zestawieniu widzowie będą mogli zapoznać się z różnymi sposobami wyrażania doświadczenia Zagłady przez artystów. Wystawie towarzyszy katalog zawierający m.in. wybór poezji polskiej dotyczącej Zagłady.