Ukraiński Kościół Greckokatolicki – kolebka narodu ukraińskiego

Kościół greckokatolicki od połowy XIX stulecia jest kolebką tożsamości i świadomości narodowej Ukraińców. Obecnie – po prawie 33 latach po wyjściu z podziemia – skazany wcześniej na zagładę Ukraiński Kościół Greckokatolicki, jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się wspólnot kościelnych w Europie.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki jest jednym z 22 wschodnich Kościołów katolickich, które wraz z Kościołem rzymskokatolickim tworzą jeden apostolski Kościół katolicki. Należy on do tych katolickich Kościołów wschodnich, zwanych „sui iuris”, które rządzą się własnym prawem, to znaczy, że wszystkie jego normy prawne określa Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich. UKGK pozostaje w pełnej jedności ze Stolicą Apostolską, zachowując przy tym wschodnią teologię, liturgię, duchowość, prawo, dyscyplinę i tradycję.

Ruś kijowska u korzeni państwa ukraińskiego

Kościół greckokatolicki czerpie swe korzenie z dawnej metropolii kijowskiej, która powstała wskutek przyjęcia przez Ruś Kijowską chrztu (988 r.), na kilkadziesiąt lat przed podziałem chrześcijaństwa. Książę Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w obrządku wschodnim z rąk patriarchy Konstantynopola, co oznaczało wejście w obręb chrześcijaństwa bizantyjskiego. Po podziale chrześcijaństwa w 1054 r. (wielka schizma wschodnia) Kościół ruski podlegał co prawda Konstantynopolowi, ale przez wieki nie zerwał łączności z Rzymem. Nie traktując zbyt poważnie wzajemnego obłożenia się ekskomunikami, przedstawiciele metropolii kijowskiej brali udział w soborach w Lyonie w 1245 r. i w Konstancji w 1414 r.

To ukierunkowanie na troskę o jedność Kościoła odróżniało zdecydowanie metropolię kijowską od nowej metropolii moskiewskiej, która wyodrębniła się w 1448 r. Po upadku Konstantynopola widziała ona siebie na czele świata prawosławnego. W 1589 r. przyznała sobie samozwańczo i niezgodnie z obowiązującymi kanonami miano patriarchatu, pretendując do roli „Trzeciego Rzymu”.

Fakt ten – oprócz kryzysu prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej – jednoczącej w jedną państwowość Polskę, Litwę i obecną Ukrainę – był jednym z powodów decyzji o nawiązaniu unii w Rzymem w 1596 r. przez część ruskich (ukraińskich) hierarchów. Część Kościoła prawosławnego przyjęła zwierzchność papieża, zachowując jednak wschodnią liturgię, własne prawodawstwo kościelne i struktury (Unia Brzeska).

Unia Brzeska umożliwiła szybki rozwój Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej. Warto pamiętać, że w XVII w. – niezależnie od niekwestionowanej pozycji Kościoła rzymskiego – większość parafii na terytorium Rzeczypospolitej (Polska, Litwa i Ukraina) była obrządku wschodniego.

Stan taki trwał aż do rozbiorów Rzeczypospolitej (czyli zagarnięcia jej terytorium przez Rosję, Prusy i Austrię), w wyniku których część Kościoła greckokatolickiego znalazła się w ramach zaboru rosyjskiego, a część austriackiego (Galicja). Wraz z rozbiorami Rzeczypospolitej zaczął się dla Kościoła greckokatolickiego czas wielkich prześladowań. Archieparchia kijowska oraz eparchie: pińska, łucka, włodzimierska, połocka oraz część lwowskiej i chełmskiej znalazły się w cesarstwie rosyjskim. Tu nastąpiła zaplanowana likwidacja Kościoła. Caryca Katarzyna II zlikwidowała eparchie unickie i skonfiskowała ich majątek.

Odrodzenie Kościoła unickiego w cesarstwie austriackim

O ile w cesarstwie rosyjskim unia uległa likwidacji, to w zaborze austriackim rozwijała się ona swobodnie. Do tego stopnia, że w drugiej połowie XIX w. Kościół ten zaczął być nawet faworyzowany przez władze wiedeńskie, co umożliwiło pełnienie przezeń roli istotnej kolebki rodzącego się ukraińskiego ruchu narodowego.

Nazwę „Kościół greckokatolicki” wprowadziła cesarzowa Maria Teresa w 1774 r. dla odróżnienia wiernych tej wspólnoty od wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego. Narodowy ruch ukraiński zaczął się wyraźnie krystalizować w początkach XX stulecia na terenach Galicji Wschodniej, w dużej mierze dzięki postawie i aktywnej działalności metropolity Andrzeja Szeptyckiego, który do dziś uznawany jest za największy autorytet duchowy narodu ukraińskiego.

Działalność metropolity Szeptyckiego sprawiła, że przed I wojną światową Ukraińcy posiadali na tym terenie 3 tys. szkół elementarnych w ich języku, 27 gimnazjów, ok. 3 tys. placówek towarzystwa kulturalnego „Proswita” oraz Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki. Ponadto koncentrowali swe wysiłki na dynamicznym rozwoju rolniczego ruchu spółdzielczego o wyraźnie narodowym nastawieniu.

Metropolita Szeptycki odegrał także ogromną rolę w rozwoju instytucjonalnym Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w okresie II Rzeczypospolitej na jej terenach. Rozwijał nie tylko duszpasterstwo ale i ośrodki intelektualne, powołując chociażby w 1928 r. znakomitą Akademię Teologiczną we Lwowie. Wspierał też zdecydowanie ukraiński ruch narodowy, stwarzając mu przestrzeń do działania w strukturach kościelnych. W 1939 r. Kościół greckokatolicki na terenach Polski składał się z archieparchii lwowskiej, eparchii przemyskiej (w jej ramach istniała Apostolska Administracja Łemkowszczyzny) i eparchii stanisławowskiej (od 1885 r.).

Metropolita Szeptycki kontynuował też obecny od wieków w łonie Kościoła greckokatolickiego nurt dążący do budowania jedności podzielonego Kościoła. Liczył, że to właśnie kierowany przezeń Kościół będzie inspiratorem powrotu do łączności z Rzymem prawosławia rosyjskiego.

Sowieckie prześladowania

Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospolitej (polska międzywojenna) rozwijał się dynamicznie aż do momentu konfrontacji z komunizmem. Tuż po wkroczeniu armii sowieckiej 17 września 1939 r. rozpoczęły się represje w stosunku do grekokatolików. Skonfiskowano natychmiast kościelne majątki i upaństwowiono szkoły, zlikwidowano wydawnictwa religijne oraz przystąpiono do zaboru świątyń i klasztorów. Proces ten – powstrzymany wkroczeniem armii niemieckiej w 1941 r. – kontynuowany był ze zdwojoną siłą po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej w 1944 r. W pierwszej połowie 1945 r. wszyscy biskupi greckokatoliccy znaleźli się w więzieniach i łagrach, KGB nie oszczędzało także przełożonych zakonów. Wszystkie te działania zmierzały do zmuszenia duchowieństwa greckokatolickiego do przejścia na prawosławie i oddania się na służbę Patriarchatu Moskiewskiego.

Ostateczna likwidacja Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego nastąpiła na mocy sterowanego przez KGB niekanonicznego „Soboru Lwowskiego”, który obradował w lwowskiej katedrze św. Jura 8 i 9 marca 1946 r. Wzięło w nim udział 214 z 1270 duchownych greckokatolickich. Od razu po zakończeniu pseudosoboru lwowskiego aresztowani zostali wszyscy duchowni, którzy nie podpisali aktu przejścia na prawosławie. Wielu z nich zginęło w więzieniach i łagrach. Były to najostrzejsze represje jakich doświadczył jakikolwiek Kościół lokalny pod panowaniem sowieckim.

Mimo to, ponad połowa duchowieństwa greckokatolickiego odmówiła przejścia na prawosławie, decydując się na kontynuowanie swej posługi w podziemiu. Początkowo sprawowali ją na terenie łagrów i więzień często za cenę życia, a ci, którym udało się powrócić na mocy amnestii z 1955 r. – w prywatnych, zakonspirowanych mieszkaniach na terenie niemal całej zachodniej Ukraińskiej Republiki Sowieckiej.

Przetrwanie Kościoła umożliwiło także istnienie podziemnej hierarchii. Jeszcze w 1945 r. ówcześni biskupi przed swym aresztowaniem zdążyli częściowo ustanowić kierownictwo Kościoła greckokatolickiego, wyświęcając swych następców. Tuż przed aresztowaniem metropolita Josyf Slipyj mianował czterech nowych administratorów UKGK.

Pracę Kościoła umożliwiał także fakt, że część duchownych, którzy formalnie podpisali zaświadczenia o przejściu na prawosławie, trwała nadal przy Kościele greckokatolickim. Od lat 60. represje, choć trwały, nie skutkowały już długoletnimi zsyłkami czy więzieniem, co ułatwiło z pewnością podziemną działalność duszpasterską. W latach 80. niektórzy podziemni kapłani rozpoczęli aktywną pracę z młodzieżą, prowadzoną szczególnie podczas wakacji, najczęściej w formie wędrownych obozów w Karpatach.

Należy przypomnieć, że Kościół greckokatolicki rozwijał się nie tylko w podziemiu na terytorium sowieckiej Ukrainy, ale także w diasporze, głównie w USA i Kanadzie. W komunistycznej Polsce prymas Stefan Wyszyński umożliwił jego funkcjonowanie w ramach struktur Kościoła rzymskokatolickiego.

33 lata temu Kościół wyszedł z „podziemia”

Przed 33 laty – 29 października 1989 r. Ukraiński Kościół Greckokatolicki (UKGK), do tego czasu nielegalny i formalnie nieistniejący, wyszedł z podziemia. Na bazie gorbaczowowskiej pierestrojki – niektóre parafie Kościoła greckokatolickiego na Ukrainie zostały zalegalizowane. Jednym z powodów tej decyzji władz ZSRR były z pewnością, zorganizowane na szeroką skalę w Rzymie z inspiracji Jana Pawła II, obchody tysiąclecia chrztu Rusi z licznym udziałem przedstawicieli Kościoła greckokatolickiego z diaspory. Uświadomiły one opinii międzynarodowej fakt istnienia tego Kościoła, z czym Gorbaczow nie mógł się już nie liczyć.

W 1991 r. mógł po raz pierwszy przyjechać do Lwowa kard. Myrosław Ivan Lubacziwskij, następca kard. Slipyja i zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. Pod jego przewodnictwem w maju 1992 r. zebrał się we Lwowie pierwszy synod biskupów odrodzonego Kościoła.

W chwili legalizacji Ukraiński Kościół Greckokatolicki posiadał trzy diecezje: lwowską, iwano-frankowską i mukaczewską. Niemal natychmiast rozpoczęto prace nad reorganizacją struktury terytorialnej Cerkwi poprzez włączenie w jej struktury części dawnej diecezji przemyskiej oraz Bukowiny, która w granicach Ukrainy znalazła się w 1940 r. W 1992 r. utworzono diecezje kołomyjsko-czerniowiecką, samborsko-drohobycką, tarnopolską i zborowską. Aby objąć opieką duszpasterską wiernych żyjących w Ukrainie wschodniej i w Kazachstanie w kwietniu 1996 r. utworzono egzarchat kijowsko-wyszogrodzki. Dalsza reorganizacja Kościoła nastąpiła podczas synodu w sierpniu 2000 r., kiedy utworzono diecezje buczacką, sokalską i stryjską oraz w lipcu 2003 r., kiedy z egzarchatu kijowskiego wydzielono egzarchat odesko-krymski.

Po śmierci kard. Lubacziwskiego, nowym zwierzchnikiem Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego został wybrany przez Nadzwyczajny Synod tego Kościoła w styczniu 2001 r. abp Lubomyr Huzar. 21 lutego 2001 r. Jan Paweł II powołał go w skład Kolegium Kardynalskiego. Nowy zwierzchnik, wychowany w środowisku emigracyjnym, stanowił antytezę dla obecnych wciąż w ramach ukraińskiego Kościoła silnych tendencji nacjonalistycznych. Postawił on sobie za cel przede wszystkim duchową i intelektualną odnowę Kościoła. Zależało mu na wszechstronnym wykształceniu nowoczesnej, greckokatolickiej inteligencji oraz formacji duchowieństwa, przenikniętego wartościami Wschodu i Zachodu, a jednocześnie otwartego na współczesność.

Jednym z instrumentów umożliwiających to działanie był dalszy rozwój odtworzonej w 1990 r. Akademii Duchownej we Lwowie, przekształconej w 2001 r. w Uniwersytet Katolicki. Uczelnia ta, mieszcząca się w samym centrum Lwowa, jest tętniącym życiem, nowoczesnym ośrodkiem naukowym z dobrze przygotowaną kadrą, wykształconą w najlepszych uniwersyteckich ośrodkach Europy i USA.

Podczas podróży Jana Pawła II na Ukrainę 23-27 czerwca 2001 r. podczas swej wizyty na Ukrainie św. Jan Paweł II m.in. ogłosił błogosławionymi 27 męczenników za wiarę z czasów komunistycznych i częściowo hitlerowskich. Ich wspomnienie przypada 27 czerwca. Było to symboliczne uznanie męczeństwa całego Kościoła w XX wieku i tego, że nie zląkł się on rzucenia wyzwania ówczesnemu systemowi totalitarnemu. Obecnie trwa nowy proces beatyfikacyjny, tym razem ponad 40 ofiar prześladowań.

Ważnym i wielkim projektem kard. Huzara jak i całego synodu Kościoła greckokatolickiego (a do dziś nie zrealizowanym) było doprowadzenie do podniesienia rangi tego Kościoła poprzez uzyskanie statusu odrębnego patriarchatu, na równi z innymi katolickimi Kościołami wschodnimi. Istotnym krokiem ku budowie patriarchatu, ale także ku mocniejszemu zakorzenieniu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w centralnej Ukrainie było przeniesienie w 2005 r. siedziby zwierzchnika Kościoła ze Lwowa do Kijowa. Od tego momentu nosi on tytuł arcybiskupa większego kijowsko-halickiego.

Od 25 marca 2011 r. zwierzchnikiem UKGK jest arcybiskup większy kijowsko-halicki Światosław Szewczuk.

Struktury Kościoła

Dziś UKGK jest drugim co do liczebności po Kościołach prawosławnych Kościołem na Ukrainie i najliczniejszym na świecie katolickim Kościołem wschodnim do którego należą wierni obrządku bizantyjskiego zamieszkujący terytorium Ukrainy oraz bardzo liczna diaspora ukraińskich katolików na wszystkich kontynentach (według Annuario Pontificio 2018: Ukraina – 3.839.763, diaspora – 663.475, razem 4.503.238).

Aktualnie struktury duszpasterskie Kościoła stanowi 16 biskupstw w czterech metropoliach na terytorium Ukrainy ( Kijów-Halicz, Iwanofrankiwsk, Lwów i Tarnopol-Zborów): 11 eparchii (w tym cztery archieparchie metropolitalne oraz Buczacz, Czerniowce, Kamieniec Podolski, Kołomyja, Sambor-Drohobycz, Żółkiew-Sokal i Stryj) oraz 5 egzarchatów arcybiskupich (Charków, Donieck, Krym, Łuck i Odessa).

W diasporze, czyli poza terytorium Ukrainy, znajdują się cztery metropolie: w Polsce – Przemyśl-Warszawa z trzema eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Wrocław-Koszalin i Olsztyn-Gdańsk), w Stanach Zjednoczonych Ameryki – Filadelfia z czterema eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Chicago, Parma, Stamford), w Kanadzie – Winnipeg z pięcioma eparchiami (archieparchią metropolitalną oraz Edmonton, New Westminster, Saskatoon i Toronto), w Brazylii – Kurytyba z dwiema eparchiami (eparchia metropolitalna i Prudentópolis) – w sumie 14 jednostek kościelnych.

Ponadto są cztery eparchie w innych regionach: Londyn (Wielka Brytania), Paryż (obejmuje Francję, Szwajcarię i Kraje Beneluxu), Melbourne (Australia i Nowa Zelandia) i Buenos Aires (Argentyna) oraz dwa egzarchaty apostolskie: z siedzibą w Monachium (obejmuje Niemcy, Danię, Norwegię i Szwecję) i z siedzibą w Rzymie (Italia).

W sumie więc w Ukraińskim Kościele Greckokatolickim na początku 2021 roku jest 36 eparchii i egzarchatów oraz posługuje w nim 53 biskupów: arcybiskup większy, 9 arcybiskupów metropolitów (w tym dwóch emerytowanych) i 43 biskupów (w tym 9 emerytowanych).

Zgodnie z praktyką chrześcijaństwa wschodniego, również w UKGK najwyższą władzę ma Synod Biskupów, obejmujący wszystkich hierarchów tego Kościoła, również tych, piastujących swe urzędy w diasporze (m.in. w Polsce). Przewodniczy mu z urzędu arcybiskup większy Kijowa i Halicza.

UKGK ma ok. 2600 kapłanów diecezjalnych, 117 klasztorów z ponad 1000 zakonnikami i zakonnicami, 3765 wspólnot (parafii i innych ośrodków), 16 szkół średnich i wyższych z 1185 słuchaczami, 1276 szkół niedzielnych, wydaje 27 tytułów czasopism dysponuje 3685 miejscami kultu.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki – najważniejsze daty:

988 r. Chrzest Rusi Kijowskiej w tradycji bizantyjskiej za panowania księcia Włodzimierza Wielkiego.
1054 r. Podział Kościoła Wschodniego i Zachodniego, zwany wielką schizmą.
1240 r. Upadek Kijowa w wyniku najazdów tatarskich. Powstanie Księstwa Halicko-Wołyńskiego.
1254 r. W Drohiczynie koronowano księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza na króla Rusi.
Lata 1595-96. Unia Brzeska: ogłoszono pojednanie i unię Kościoła ruskiego – metropolii kijowskiej – ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Na synodzie w Brześciu biskupi uznali prymat papieża, zachowując własną strukturę administracyjną oraz cechy specyficzne wschodniego chrześcijaństwa: liturgię, duchowość i dyscyplinę kościelną. Rozkwit Kościoła trwał do rozbiorów Rzeczypospolitej (1795).
1720 r. Synod zamojski, a wraz z nim reorganizacja życia cerkiewnego unitów.
1774 r. Zmiana określenia „unici” na „grekokatolicy” przez cesarzową Marię Teresę w zaborze austriackim.
1807 r. Odnowienie metropolii halickiej z ośrodkiem we Lwowie. Metropolita halicki otrzymał prerogatywy przysługujące uprzednio metropolitom kijowskim – w szczególności prawo samodzielnego zatwierdzania i wyświęcania kandydatów na biskupów.
1839 r. Likwidacja Kościoła „unickiego” (greckokatolickiego) w Cesarstwie Rosyjskim za panowania cara Mikołaja I i przymusowe włączenie unitów do rosyjskiego Kościoła prawosławnego.
1874 r. Likwidacja diecezji chełmskiej Kościoła „unickiego” w Królestwie Polskim i włączenie jej do Kościoła prawosławnego. Śmierć męczenników podlaskich w Pratulinie. Początek rusyfikacji.
XIX-XX w. Rozwój Kościoła greckokatolickiego pod zaborem austriackim i w wolnej Polsce. Na stolicy biskupiej metropolii halickiej zasiada Sługa Boży metropolita Andrzej (Roman) Szeptycki (1876-1944).
Lata 1939-45. II wojna światowa. Akcje przesiedleńcze przeprowadzone przez władze sowieckie, oficjalnie zwane „wymianą ludności” z Polską, objęły 490 tys. Ukraińców, w tym ok. 300 księży greckokatolickich.
8-10 III 1946 – tzw. Pseudosobór Lwowski, zwołany z inicjatywy władz komunistycznych ZSRR; podjęto na nim uchwałę o wcieleniu grekokatolików do kontrolowanego przez władze prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego. W „soborze”, sterowanym przez agentów NKWD, nie wziął udziału żaden biskup greckokatolicki.
1946 r. Aresztowanie całego episkopatu greckokatolickiego, skazanie biskupów na długoletnie więzienie i przymusowe roboty w obozach pracy.
1946 – Kościół greckokatolicki przeszedł do działalności podziemnej, zwanej „katakumbową”, która trwała ponad 40 lat.
10 XII 1946 – specjalne pełnomocnictwa odnośnie do wiernych obrządków wschodnich w Polsce otrzymał w Polsce od Piusa XII prymas kard. August Hlond. Został on delegatem Stolicy Apostolskiej dla wiernych Kościołów wschodnich w Polsce, nie mających własnego biskupa.
28 IV 1947 – początek akcji „Wisła”. Rozpoczęto deportację ludności ukraińskiej, pozostałej w PRL na tzw. Ziemie Odzyskane. Przesiedlono 140 tys. Ukraińców, wśród których ok. 70 proc. stanowili grekokatolicy. Wysiedlenie odbyło się pod przymusem, przy udziale żołnierzy WP oraz funkcjonariuszy MO i WOP.
Lata 1947-49 – w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie (b. filia KL Auschwitz) osadzono i poddano represjom 22 księży greckokatolickich.
1963 – w ZSRR zwolniono z łagru metropolitę lwowskiego Josyfa Slipyja (+1984), następcę metropolity Szeptyckiego. Ponieważ nie mógł wrócić do swej diecezji, musiał opuścić ZSRR i wyjechał do Włoch. Prowadził tam aktywną działalność, uczestniczył w Soborze Watykańskim II, odwiedzał wspólnoty greckokatolickie na świecie. 22 lutego 1965 Paweł VI mianował go kardynałem. Następował rozwój Kościoła greckokatolickiego w USA, Kanadzie, Brazylii.
23 XII 1963 – Paweł VI wynosi metropolitę lwowskiego do godności arcybiskupa większego Lwowa z prerogatywami patriarszymi.
Do 1989 – brak zgody władz ZSSR i PRL na regulację prawną statusu Kościoła greckokatolickiego.
1988 r. Jubileusz 1000-lecia chrztu Rusi-Ukrainy, obchodzony w Rzymie z udziałem bł. Jana Pawła II. W Polsce główne obchody odbyły się w Częstochowie z udziałem kilkudziesięciu tysięcy wiernych.
16 IX 1989 – w Częstochowie odbyła się konsekracja ks. Jana Martyniaka na biskupa pomocniczego prymasa Polski dla grekokatolików.
16 I 1991 – biskup Jan Martyniak został mianowany ordynariuszem reaktywowanej greckokatolickiej eparchii przemyskiej. Jej terytorium obejmowało cały obszar RP.
31 V 1996 – utworzenie metropolii przemysko-warszawskiej UKGK. W jej skład weszły dwie nowo utworzone jednostki administracyjne: archieparchia przemysko-warszawska i eparchia wrocławsko-gdańska. Na czele metropolii stanął abp Jan Martyniak, a pierwszym ordynariuszem eparchii wrocławsko-gdańskiej został bp Teodor Majkowicz (+ 1998).
4 IV 1999 – o. Włodzimierz Roman Juszczak OSBM mianowany nowym biskupem eparchii wrocławsko-gdańskiej.
23-27 VI 2001 – pielgrzymka Jana Pawła II na Ukrainę. We Lwowie beatyfikacja 28 męczenników greckokatolickich, w tym biskupów przemyskich Jozafata Kocyłowskiego i Grzegorza Łakoty oraz kapłana-męczennika obozu na Majdanku – Emiliana Kowcza.
21 VIII 2005 – przeniesienie siedziby arcybiskupa większego UKGK ze Lwowa do Kijowa i zmiana nazwy arcybiskupstwa na kijowsko-halickie (6 XII 2004)
27 III 2011 – intronizacja w kijowskim soborze Zmartwychwstania Pańskiego nowego arcybiskupa większego UKGK Światosława Szewczuka.