Ulmowie – Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata

Józef i Wiktoria Ulmowie zostali w 1995 r. uhonorowani przez Instytut Jad Waszem w Jerozolimie medalem i tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, a 10 września br. zostaną ogłoszeni nowymi błogosławionymi Kościoła. Do tej pory upamiętniono na całym świecie ponad 28 tys. osób, z czego najwięcej – ponad 7 tys. – Polaków. Jaka jest historia i procedura honorowania osób, które pomagały Żydom w czasie II wojny światowej?

Najbardziej znanym na świecie upamiętnieniem osób, które pomagały Żydom w czasie II wojny światowej, jest odznaczenie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawane przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Jad Waszem w Jerozolimie. Kim są Sprawiedliwi wśród Narodów Świata? Są to osoby nieżydowskiego pochodzenia, które bezinteresownie udzielały pomocy Żydom poszukiwanym i następnie mordowanym przez nazistowskie Niemcy.

W żydowskiej tradycji tytuł Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (hebr. Chasidim Umot ha-Olam) oznaczał pierwotnie nie-Żydów, którzy byli dobrymi, bogobojnymi ludźmi. Według Talmudu na świecie w każdym pokoleniu żyje 36 ukrytych sprawiedliwych (cadikim nistarim), którzy swoim postępowaniem chronią rodzaj ludzki przed gniewem Bożym.

O nadaniu tytułu – jak czytamy na stronie „Polscy Sprawiedliwi” (sprawiedliwi.org.pl) prowadzonej przez Muzeum POLIN – decyduje w imieniu Instytutu Jad Waszem specjalna komisja, która rozpatruje wnioski składane przez Ocalałych z Zagłady oraz ich krewnych. Wyjątkowo zgłoszenia składać mogą również ratujący, ich krewni oraz świadkowie wydarzeń. Ich wnioski mają jednak charakter pomocniczy, dlatego niezbędne jest przekazanie jak największej ilości informacji dotyczących Ocalałych (nazwiska, adresy itd.), aby pomóc historykom z Jad Waszem w skontaktowaniu się z nimi w celu weryfikacji zeznań.

W komisji zasiadają historycy i świadkowie historii. Kluczowym dokumentem do podjęcia decyzji o przyznaniu tytułu Sprawiedliwego jest relacja osoby, która otrzymała pomoc. Bywa jednak, że wniosek o przyznanie tytułu zostaje odrzucony. Dzieje się tak ze względu na niewystarczającą ilość dokumentacji lub relacje świadczące o zysku czerpanym ze świadczonej pomocy.

Zgłoszenia kandydatów do przyznania tytułu Sprawiedliwego w przypadku polskich obywateli przysyłane być powinny do Departamentu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Ambasady Izraela w Polsce lub bezpośrednio do Departamentu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata Jad Waszem w Izraelu.

Kryteria i procedura nadawania tytułu

Jakie są podstawowe kryteria przyznania tytułu Sprawiedliwego, obowiązujące zresztą dla wszystkich krajów na świecie? Przede wszystkim osoba rozpatrywana jako potencjalny uhonorowany aktywnie działała na rzecz ocalenia jednego lub więcej Żydów, którym groziła śmierć lub wywózka do ośrodka zagłady. W związku z udzielaną pomocą osoba ta ryzykowała życie, wolność lub stanowisko. Motywacją jej działania była bezinteresowna potrzeba niesienia pomocy prześladowanym Żydom, której celem nie było uzyskanie korzyści materialnych lub innych zysków. Muszą też istnieć zeznania uratowanych lub przynajmniej jednoznaczna dokumentacja opisująca rodzaj udzielonej pomocy i jej okoliczności.

Po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku przez komisję, Instytut Jad Waszem wysyła pisma zawiadamiające o przyznaniu tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata do wnioskodawcy, osób wymienionych przez wnioskodawcę jako świadków oraz do Ambasady Izraela w Warszawie. Po otrzymaniu listu z akceptacją z Jad Waszem Ambasada Izraela organizuje uroczystą ceremonię wręczenia medalu i dyplomu wskazanym osobom. Ceremonia organizowana jest przeważnie w miejscu zamieszkania uhonorowanych lub ich rodzin, albo też w Izraelu, w siedzibie Jad Waszem.

W uroczystościach, poza rodzinami ratujących i ratowanych, często biorą udział wysocy urzędnicy państwowi i samorządowi, przedstawiciele organizacji pozarządowych oraz uczniowie. Program dotyczący Sprawiedliwych ma bowiem także walor edukacyjny, głosi nie tylko potrzebę pamięci o przeszłości, ale i budowania postaw pomocy i solidarności dla obecnych i przyszłych pokoleń.

Sprawiedliwi odbierają w trakcie uroczystości medal i dyplom honorowy, a ich nazwiska zostają wyryte na pamiątkowej tablicy w Ogrodzie Sprawiedliwych mieszczącym się na terenie Jad Waszem. Na awersie medalu widnieją dwie ręce trzymające liny osnute drutem kolczastym, otaczające kulę ziemską. Kula otoczona jest słowami zaczerpniętymi z Talmudu: „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat”. Na rewersie medalu widoczny jest zarys budynku, w którym mieści się Izba Pamięci w Instytucie Jad Waszem. Tam właśnie odbywa się uroczystość nadania tytułu.

W Ogrodzie Sprawiedliwych rośnie kilka tysięcy drzew oliwnych ku pamięci osób, które w czasie II wojny światowej niosły pomoc Żydom. Wiele z nich posadzili sami Sprawiedliwi. Każde z drzew opatrzone jest tabliczką z imieniem i nazwiskiem Sprawiedliwego oraz krajem jego pochodzenia. Wśród drzew stoją pamiątkowe tablice, na których wyryto nazwiska wszystkich uhonorowanych. Od 1996 r. zaprzestano sadzenia nowych drzew ze względu na brak miejsca.

W Ogrodzie znajduje się także upamiętniający ofiary Zagłady wiadukt kolejowy z wagonem towarowym, w którym w trakcie II wojny światowej przewożono Żydów do ośrodków zagłady, a także replika rzeźby Natana Rapaporta z pomnika Bohaterów Getta w Warszawie. Z kolei tuż przy wejściu do Ogrodu posadzono drzewo ku pamięci Ireny Sendlerowej. Nieopodal znajduje się drzewo posadzone w 1963 r. przez Władysława Bartoszewskiego i Marię Kann w imieniu działaczy Rady Pomocy Żydom „Żegota”.

Nadawane odznaczenie jest tytułem honorowym, dlatego nie wiążą się z nim żadne rekompensaty i wynagrodzenia finansowe. Sprawiedliwym (oraz w określonych przypadkach także ich najbliższej rodzinie – współmałżonkom i dzieciom urodzonym przed 1939 r.) przysługuje w Polsce zasiłek kombatancki. Informacji na ten temat udziela Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Utrwalić pamięć

Wyjaśniając zasady przyznawania tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata Instytut Jad Waszem przytacza słowa Elie Wiesela (1928-2016), laureata Pokojowej Nagrody Nobla, a przede wszystkim ocaleńca z obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Buchenwaldzie:

„W tamtych czasach ciemność była wszechobecna. W niebie i na ziemi wszelkie wrota współczucia wydawały się być zamknięte. Morderca mordował, Żydzi umierali, a świat zewnętrzny współpracował lub był obojętny. Tylko nielicznym wystarczyło odwagi, aby się zainteresować. Ci nieliczni mężczyźni i kobiety byli słabi, przestraszeni i bezsilni – co sprawiło, że byli inni niż ich współobywatele?… Dlaczego było ich tak niewielu? Pamiętajmy – ofiarę najbardziej boli nie okrucieństwo oprawcy, ale bierność świadków… Nie zapomnijmy poza wszystkim, że zawsze nadchodzi chwila moralnego wyboru… Więc musimy wiedzieć o tych dobrych ludziach, którzy pomagali Żydom podczas Holokaustu. Musimy się od nich uczyć i poprzez naszą wdzięczność i nadzieję musimy o nich pamiętać”.

W tym właśnie celu – aby utrwalić pamięć o sześciu milionach żydowskich ofiar Holokaustu – powstał Instytut Jad Waszem. Za swój fundamentalny obowiązek instytucja ta uznaje przekazywanie wyrazów wdzięczności Państwa Izrael i narodu żydowskiego dla nie-Żydów, którzy narażali swoje życie, aby ratować Żydów podczas Zagłady.

Jad Waszem został powołany w 1953 r. a dziesięć lat później rozpoczął ogólnoświatową inicjatywę nadawania tytułu Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

Jak tłumaczy na swoich stronach Instytut Jad Waszem, jest to wyjątkowe przedsięwzięcie oraz niespotykana dotąd próba złożenia hołdu przez ofiary ludziom, którzy byli z nimi w czasie prześladowań i wielkiej tragedii. W oparciu o zasadę, że każda osoba odpowiada za swoje czyny, program ma na celu odnalezienie w narodach tych ludzi, którzy sprzeciwili się dominującym trendom i pomogli prześladowanym Żydom.

Program Sprawiedliwi wśród Narodów Świata jest swego rodzaju „testamentem wytrzymałości ofiar, które pomimo stanięcia twarzą w twarz z najstraszniejszymi przejawami zła, nie popadły w zgorzknienie czy wolę odwetu, wybierając uznanie najszlachetniejszych wartości ludzkich”.

„W świecie, gdzie przemoc częściej niż zwykle prowadzi do kolejnej przemocy jest to wyjątkowa i godna uznania postawa. Być może jest ona związana z przeświadczeniem, że skoro przychodzi nam budować przyszłość w świecie, gdzie Auschwitz stało się możliwe, niezwykle ważne jest podkreślenie, że człowiek jest także w stanie zachować i bronić zasad człowieczeństwa” – wyjaśnia Instytut Jad Waszem.

Symbol polskiego poświęcenia

Na swoich stronach Jad Waszem publikuje krótkie noty o Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. W informacji poświęconej rodzinie Ulmów, opatrzonej dodatkowo zdjęciami zamordowanych oraz fotografią miejsca ich pamięci w Markowej, czytamy, że tytuł został przyznany 13 września 1995 r. Instytut stwierdza ponadto, że:

„Choć obojętność i wrogość wobec losu Żydów była powszechna, część Polaków zdecydowała się pomóc swoim byłym żydowskim sąsiadom, mimo że ukrywanie Żydów groziło karą śmierci. Zabójstwo rodziny Ulmów – całej rodziny, która zginęła wraz z ukrywanymi przez nich Żydami – stało się symbolem polskiego poświęcenia i męczeństwa podczas okupacji niemieckiej”.

Według danych na 1 stycznia 2022 r. (są to najnowsze dostępne dane), odznaczenie Sprawiedliwego wśród Narodów Świata otrzymało do tej pory 28 217 osób, z czego najwięcej – 7232 – Polaków. Byli wśród nich m.in. Irena Sendlerowa, Władysław Bartoszewski, Jan Karski, Zofia Kossak-Szczucka, Jan i Antonina Żabińscy, Mieczysław Fogg, a także kilkudziesięciu księży, zakonników oraz sióstr zakonnych.