W dialogu i zwarciu. Stolica Apostolska wobec sowieckiego komunizmu 1917-1991 – debata w Warszawie

„W dialogu i zwarciu. Stolica Apostolska wobec sowieckiego komunizmu 1917-1991” to tytuł najnowszej książki Andrzeja Grajewskiego, wybitnego dziennikarza i historyka, na temat której odbyła się debata w Warszawie. Zorganizowało ją Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego – Mt 5,14  wspólnie z Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego.

Obok autora książki wzięli w niej udział: Piotr Dmitrowicz, dyrektor Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego – Mt 5,14, który poprowadził spotkanie, prof. Hanna Suchocka z Uniwersytetu Adama Mickiewicza, w Poznaniu, prof. Paweł Kowal z Instytutu Studiów Politycznych PAN i prof. Paweł Skibiński z Uniwersytetu Warszawskiego.

Na wstępie autor książki wyznał, że miejsce debaty jest najlepsze, ponieważ jest dedykowane dwóm niezwykłym postaciom: Prymasowi Polski kard. Stefanowi Wyszyńskiemu i św. Janowi Pawłowi II, którzy odgrywają niezwykle ważną rolę w książce. Jan Paweł II ze względu na swój pontyfikat i zmiany, które wtedy nastąpiły na linii Moskwa-Watykan. Natomiast kard. Wyszyński był ważnym stymulatorem polityki Watykanu, częstokroć bardzo krytycznym wobec tego, co przyjęło się nazywać „Ostpolitik”, czyli wschodnią polityką Watykanu, realizowaną za czasów Jana XXIII, a potem, głównie, za Pawła VI. „Z tego punktu widzenia to nasze spotkanie, w tym miejscu, jest jest bardzo adekwatne, co do treści książki” – zaznaczył Grajewski. 

Odnosząc się do tytułu publikacji przypomniał, że jest wiele książek, które mówią o prześladowaniach Kościoła, jego męczeństwie w czasach komunistycznych w Związku Sowieckim i krajach Europy środkowo-wschodniej. „Mnie interesował szerszy kontekst. Pomimo jawnego antyreligijnego charakteru Związku Sowieckiego, Stolica Apostolska nigdy nie rezygnowała z prowadzenia jakiejś formy dialogu. Czasami przyjmowało to formę misji charytatywnych, czasami była to próba tajnej dyplomacji, a czasami było to na zasadzie tajnych, poufnych spotkań” – zaznaczył Grajewski. 

Zwrócił uwagę, że Sobór Watykański II nie wspomniał nic o komunizmie, mimo że zajmował się analizą i oceną świata współczesnego i relacji między Kościołem a światem. „Dla chrześcijaństwa i w ogóle dla religii istnienie Związku Sowieckiego jako państwa opartego po raz pierwszy w dziejach na ateistycznej doktrynie, która była nie tylko światopoglądem, ale racją polityczną funkcjonowania tego państwa” – przypomniał. 

Zaznaczył, że celem książki nie jest tylko pokazanie relacji dyplomatycznych Watykanu ze Związkiem Sowieckim, ale także istotnych relacji pomiędzy episkopatami krajów środkowoeuropejskich w czasach komunistycznych. Grajewski wskazał również na istotnego partnera dialogu Watykanu z państwem sowieckim,  którego rola historycznie się zmieniała, a mianowicie Patriarchatu Moskiewskiego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, który przez jakiś czas odgrywał rolę nieformalnego kanału, a w czasach Michaiła Gorbaczowa i pierestrojki stał się istotnym graczem. 

Grajewski nawiązał też do okładki, na której jest zdjęcie ikony Matki Boskiej Kazańskiej, która sama w sobie jest adekwatna i co do tytułu i co do treści książki. Przez całe wieki ikona ta w świadomości rosyjskiego prawosławia funkcjonowała jako symbol i wyraz oporu wobec katolicyzmu, który był utożsamiany z Polakami czy Litwinami. Później, gdy znalazła się w Watykanie, dla Jana Pawła II, który umieścił ją w swoich apartamentach stała się znakiem porozumienia, pojednania i pokoju wobec Rosji i rosyjskiego prawosławia. Przypomniał, że pod koniec życia ikonę Jan Paweł II przekazał ówczesnemu patriarsze moskiewskiemu Aleksemu II. 

„We wstępie, w którym nazywam książkę rekonesansem badawczym, a więc próbą opisania zjawisk, wyrażam głęboką świadomość, że ten opis będzie w wielu wypadkach ułomny, mało szczegółowy, a być może w niektórych wypadkach też błędny posłużyłem się analogią lasu. Nie trzeba znać szczegółowo każdego drzewa, żeby opisać las, jeżeli znamy jego rozmiar, kształt i cały ekosystem, w którym się rozrasta. Więc ja mam nadzieję, że ta analogia oddaje intencję książki” – wyznał Grajewski.  

Prof. Suchocka podkreśliła, że Stolica Apostolska zawsze poszukiwała porozumienia, ale jej zdaniem książka utwierdziła ją w przekonaniu, że niestety strona Związku Sowieckiego podejmowała dialog „w cudzysłowie”, podejmowała rozmowy w takim zakresie, w jakim było to potrzebne dla zrealizowania politycznych celów. „Dlatego zawsze uważałam, że to było niezwykle instrumentalne prowadzenie dialogu ze strony Rosji, czy to carskiej, czy sowieckiej, czy następnie po 1989 r.” – zaznaczyła prof. Suchocka przypominając, że główną zasadą działania papieży i Stolicy Apostolskiej jest zawsze poszukiwanie dialogu i porozumienia. Z kolei dla wielu państw, zwłaszcza komunistycznych, zawieranie pewnych porozumień ze Stolicą Apostolską, a następnie, jak to jest niewygodne, jednostronne ich wypowiadanie.  Zwróciła też uwagę, że Rosyjski Kościół Prawosławny po 1989 r. zaczął odgrywać rolę głównego instrumentu politycznego w relacjach ze Stolicą Apostolską. 

Odnosząc się do ikony Matki Bożej Kazańskiej i jej dziejów prof. Suchocka zaznaczyła, że jest ona dla niej symbolem permanentnego poszukiwania dialogu Stolicy Apostolskiej z Rosją, a z drugiej strony instrumentalizowaniem tego dialogu. Podkreśliła, że niestety taka sytuacja trwa do dzisiaj, czego przykładem jest m. in. deklaracja hawańska podpisana przez papieża Franciszka i patriarchę Moskwy Cyryla I w 2016 r. a teraz wojna Rosji przeciwko Ukrainie. 

Prof. Paweł Skibiński wyznał, że takiej książki nie ma na świecie i jej autor jest do pewnego stopnia pionierem. Wskazał na jej charakterystyczne cechy. Po pierwsze próbę całościowego ujęcia relacji Stolicy Apostolskiej ze Związkiem Sowieckim sięgającej lat przed 1917 r. i całego okresu istnienia sowieckiej Rosji. Drugi element, przypomina, że istnieje trzeci partner dialogu  – Patriarchat Moskiewski i szerokie spojrzenie z punktu widzenia geopolitycznego łączącego dziedzictwo Rzeczypospolitej Obojga Narodów z dziedzictwem relacji kościelnych, tak istotnych dla polityki międzynarodowej. Następnie prof. Skibński podkreślił konsekwentne spojrzenie Grajewskiego na rolę Patriarchatu Moskiewskiego, który realizował sowiecką polityką zagraniczną i Stolica Apostolska nie wyciągała z tego faktu wniosków, a także infiltrację służb specjalnych krajów komunistycznych, przede wszystkim sowieckich w Watykanie. 

Wskazał także na inny aspekt książki, który dotyczy krytyki dialogu ekumenicznego prowadzonego przez Stolicę Apostolską, która wychodzi z założenia, że prawosławie rosyjskie reprezentuje całe prawosławie.  

Odnosząc się do swojej recenzji książki Grajewskiego, w której użył sformułowania uzupełniającego jej tytuł „śmiertelne zwarcie” prof. Skibiński zaznaczył, że w XX w. powstał system, którego założeniem była likwidacja chrześcijaństwa w każdej jego postaci, co było realizowane bardzo konsekwentnie, a w co zostały pośrednio i instrumentalnie wciągnięte rozmaite struktury Stolicy Apostolskiej, co również dobitnie ukazuje książka Grajewskiego.  

„Po prostu książka powinna być obowiązkową lekturą dla każdego historyka Kościoła XX wieku, w Stanach Zjednoczonych, Włoszech, Niemczech, a nie tylko w Polsce” – zaznaczył. 

Prof. Paweł Kowal zwrócił uwagę, że książka Grajewskiego uzmysławia czytelnikowi, jak ogromny wpływ miała spuścizna Rzeczpospolitej Obojga Narodów na Jana Pawła II i jego myślenie o polityce i zaproponował wynikający z lektury „postulat badawczy” – głębszej analizy politycznego aspektu wyboru Karola Wojtyły na papieża, jak światowe siły widziały rolę uczestników konklawe i jaka była świadomość polityczna tego, co będzie oznaczał konkretny wybór, jakie będą skutki wyboru takiego, a nie innego kandydata. Zwrócił uwagę na świadomość geopolityczną, i nie tylko, znaczenia wyboru Karola Wojtyły po stronie sowieckiej, która dobrze znała jego stanowisko wobec systemu komunistycznego, a także administracji amerykańskiej.   

Prof. Kowal wskazał na potrzebę historycznych badań relacji Jana Pawła II i Stolicy Apostolskiej z prezydentem Ronaldem Reaganem i jego administracją, szczególnie podczas jego drugiej kadencji prezydenckiej. 

Wskazał też na potrzebę zbadania „operacji politycznej” przeprowadzonej przez kard. Josepha Ratzingera i jego Kongregację Nauki Wiary, czyli ostrej krytyki marksizmu pod płaszczykiem dyskusji na temat teologii wyzwolenia. „Uważam, że te kwestie wymagają naświetlenia, ponieważ jest to kwestia absolutnego fenomenu, jakim był Wojtyła dla historii Polski, dla historii współczesnego świata, fenomenu, który w takim ujęciu jest zrozumiały także poza kontekstem religijnym. Mówię o papieżu Janie Pawle II, żeby go też pokazywać jako wyjątkowo utalentowanego polityka, męża stanu, jednego z najwybitniejszych Polaków, którzy realnie wpłynęli na historię” – powiedział prof. Kowal.

„Książka to opus vitæ dr. Andrzeja Grajewskiego, wybitnego znawcy spraw wschodnich, a szczególnie sytuacji Kościoła katolickiego w ZSRS oraz w krajach podległych Związkowi Sowieckiemu. W swojej najnowszej publikacji autor w sposób syntetyczny opisuje pełne zawiłości i dramatycznych zwrotów, relacje pomiędzy Stolicą Apostolską a Związkiem Sowieckim, począwszy od rewolucji bolszewickiej, aż do końca imperium w 1991 r. Ostrożne próby porozumienia ze strony dyplomacji papieskiej napotykały na twardy, niekiedy bezwzględny opór władz ZSRS. Jakościowa zmiana polityki wschodniej Watykanu nastąpiła za pontyfikatu Jana Pawła II, który rzucił wyzwanie władcom na Kremlu. Warto podkreślić popularyzatorski walor książki, której autor jest wieloletnim publicystą „Gościa Niedzielnego” – napisał Grzegorz Polak, wicedyrektor Mt 5,14.