W Polsce jest 65 tys. przyparafialnych organizacji non-profit Kościoła katolickiego

W Polsce działa ponad 65 tys. przyparafialnych organizacji non-profit Kościoła katolickiego. Ich działalność ma wymiar głównie religijny, ale jest to także pomoc społeczna i humanitarna, kultura oraz edukacja i wychowanie. Połowę z nich założyli duszpasterze prowadzący parafię (50,8%), a we współpracy z osobami świeckimi 29,1%. Jedynie 15,1% takich organizacji zostało założonych samodzielnie przez osoby świeckie. Dane te prezentuje raport „Sektor non-profit w 2020 r.” przygotowany przez Główny Urząd Statystyczny.

Studium zostało uzupełnione danymi z Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC im. ks. prof. Witolda Zdaniewicza na temat przyparafialnych organizacji kościoła katolickiego.

Organizacje non-profit to podmioty tworzące zbiorowość odrębną od sektora publicznego i komercyjnego. W publikacji poddano analizie organizacje, takie jak: typowe stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, stowarzyszenia sportowe, ochotnicze straże pożarne, koła łowieckie, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu gospodarczego i zawodowego, w tym kółka rolnicze, a także po raz pierwszy jako odrębną formę prawną – koła gospodyń wiejskich. Ponadto omówiono organizacje o charakterze nierejestrowym – stowarzyszenia zwykłe oraz przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego. Nie uwzględniono organizacji pracodawców, związków zawodowych i partii politycznych.

Publikacja GUS posługuje się terminem „społeczne podmioty wyznaniowe”. Są to – jak wyjaśniono – zarejestrowane w REGON jednostki organizacyjne Kościoła katolickiego oraz innych Kościołów i związków wyznaniowych, których działalność ma charakter społeczny. Funkcjonują one w oparciu o przepisy normujące stosunek państwa do danego Kościoła lub związku wyznaniowego lub ustawę z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Badaniem nie zostały objęte jednostki tworzące strukturę i administrację Kościołów (np. parafie, zbory, zakony, kurie biskupie, seminaria duchowne), lecz wyłącznie jednostki prowadzące działalność o charakterze pożytku publicznego.

Dziedziny działalności

Poza rejestrowymi organizacjami non-profit posiadającymi osobowość prawną (95,1 tys.), działalność społeczną prowadziło także 73,5 tys. organizacji nierejestrowych. Według danych pozyskanych ze starostw powiatowych, w 2020 r. aktywnych było 8,0 tys. stowarzyszeń zwykłych, natomiast badanie Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego za 2018 r. potwierdziło funkcjonowanie 65,5 tys. przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego. Po uwzględnieniu jednostek nierejestrowych grupa organizacji non-profit liczyła zatem 168,6 tys. organizacji.

Ponad połowa rejestrowych organizacji non-profit w 2020 r. prowadziła działalność statutową wyłącznie w ramach jednej dziedziny (52,5%). Aktywność w ramach dwóch dziedzin zadeklarowało 22,1% zbiorowości. W ramach czterech i więcej dziedzin działało 13,1%.

Wśród przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego, religię jako główną dziedzinę działalności wskazało 74,6% organizacji. Mimo religijnej podstawy tych podmiotów, dla 6,8% jednostek główną dziedziną działalności była pomoc społeczna i humanitarna, ratownictwo, dla 4% kultura i sztuka, a dla 3,6% edukacja i wychowanie. Pozostałe dziedziny jako główne były wskazywane sporadycznie.

Wiek organizacji

GUS podaje, że w 2020 r. struktura wszystkich organizacji non-profit według wieku określonego na podstawie stażu prowadzenia działalności przez podmioty była umiarkowanie zróżnicowana. Jednak aż ponad jedną trzecią (35,9%) stanowiły podmioty prowadzące działalność od 2 do 10 lat. Najmniejszy udział (3,7%) cechował podmioty ze stażem działalności powyżej 30 lat.

Przyparafialne organizacje Kościoła katolickiego, które zostały utworzone przed 1989 rokiem, stanowiły 27,1% wszystkich działających organizacji tego typu w 2020 roku. Ponad 1/3 organizacji przyparafialnych liczyła sobie od 20 do 30 lat, zaś 10-letnie i młodsze stanowiły 27%.

Zasięg działania

Jeśli chodzi o zasięg działania, to organizacje przyparafialne Kościoła katolickiego koncentrowały swoje działania głównie w skali lokalnej. Na obszarze obejmującym całą parafię, będącą podstawową jednostką organizacyjną Kościoła katolickiego, działało w 2020 r. 68,3% jednostek, kolejne 12,0% – jedynie w części parafii. Prowadzenie działalności w skali większej niż jedna parafia zadeklarowało 15,9% przyparafialnych wspólnot.

Analiza zasięgu działalności przyparafialnych organizacji Kościoła w pięciu najistotniejszych dziedzinach działalności wskazuje, że działania prowadzone w skali mniejszej niż parafia częściej niż w innych dziedzinach występowały wśród organizacji, które jako główną dziedzinę działalności wskazywały religię (12,6%).

Działalność w skali całej parafii dominowała w obszarze sportu, turystyki, rekreacji, hobby (72,4%) oraz religii (72,2%). Najszersze działania, obejmujące więcej niż jedną parafię najczęściej prowadziły jednostki skupiające się wokół pomocy społecznej i humanitarnej, ratownictwa (26,9%) oraz kultury i sztuki (25,5%).

Rodzaje działalności

Podstawowym rodzajem działalności organizacji non-profit jest działalność statutowa nienastawiona na zysk. Może być ona prowadzona w dwojakiej formie – jako działalność nieodpłatna bądź jako odpłatna działalność statutowa. Nieodpłatna działalność statutowa to wszelkiego rodzaju działalność jednostki zgodna z jej statutem, za którą nie są pobierane opłaty od osób z niej korzystających.

W zakresie odpłatnej działalności statutowej dopuszcza się pobieranie opłat za świadczone usługi, jednak wysokość opłat nie może być wyższa niż koszty prowadzenia tej działalności. Dodatkowo organizacje sektora non-profit mogą prowadzić działalność gospodarczą ukierunkowaną na generowanie zysku finansowego, przy czym ewentualne nadwyżki powinny być przeznaczone wyłącznie na realizację ich celów statutowych.

W 2020 r. większość organizacji non-profit prowadziło wyłącznie nieodpłatną działalność statutową (72,6%). Pozostałe oferowały usługi odpłatnie, w tym 18,2% wyłącznie w ramach odpłatnej działalności statutowej, a 5,6% wyłącznie w ramach działalności gospodarczej. Równocześnie odpłatną działalność statutową oraz działalność gospodarczą prowadziło 3,7% organizacji non-profit.

Najwyższy odsetek podmiotów prowadzących wyłącznie nieodpłatną działalność statutową występował wśród ochotniczych straży pożarnych (94,4%), a następnie kół gospodyń wiejskich (92,8%).

Duży udział podmiotów prowadzących odpłatne formy działalności występował wśród organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego. W 2020 r. 3 na 10 podmiotów realizowało cele statutowe prowadząc wyłącznie działalność nieodpłatną. Prowadzenie odpłatnej działalności statutowej, bez działalności gospodarczej, zadeklarowało 28,6% z nich, a działalności gospodarczej bez odpłatnej statutowej – 23,6%. Jednocześnie 13,8% organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego prowadziło zarówno odpłatną działalność statutową, jak i działalność gospodarczą.

Pod względem rozpowszechnienia odpłatnych form działalności wyróżniały się również społeczne podmioty wyznaniowe. Spośród tych jednostek niecała połowa prowadziła wyłącznie działalność nieodpłatną, natomiast 40,4% świadczyło dodatkowo odpłatną działalność statutową.

Założyciele organizacji non-profit

Przeważająca większość organizacji sektora non-profit prowadzących działalność w 2020 r. została założona przez osoby fizyczne (92,3 %). Zdecydowanie mniej podmiotów zostało utworzonych przez istniejące już podmioty non-profit (5,7%) czy też jednostki sektora komercyjnego (1,4%). Najrzadziej założycielem organizacji były jednostki sektora publicznego – 1,2%.

W przypadku przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego ponad połowę z nich założyli duszpasterze prowadzący parafię (50,8%), zaś we współpracy z osobami świeckimi 29,1%. Jedynie 15,1% takich organizacji zostało założonych samodzielnie przez osoby świeckie.

W przypadku społecznych podmiotów wyznaniowych, prawie wszystkie z nich powstały z inicjatywy już istniejących jednostek non-profit struktur kościelnych (97,9%).

Wpływ epidemii COVID-19 na działalność organizacji non-profit

W marcu 2020 r. ogłoszono w Polsce stan zagrożenia epidemicznego, a następnie stan epidemii w związku z rozprzestrzenianiem się choroby zakaźnej wywołanej wirusem SARS-CoV-2, zwanej COVID-19. Sytuacja ta wpłynęła w 2020 r. na działalność statutową większości rejestrowych organizacji non-profit (74,9%).

Sytuacja związana z epidemią COVID-19 wpłynęła także na funkcjonowanie większości przyparafialnych wspólnot Kościoła katolickiego (73,3%). W tej grupie ponad połowa jednostek okresowo wstrzymała swoją działalność (59,2%). Z kolei 45,1% zmieniło formę lub zakres działania, a 14,1% przeszło na działalność zdalną.

Epidemia COVID-19 wpłynęła na wiele aspektów życia w kraju, co spowodowało pojawienie się nowych potrzeb w społeczeństwie, które wymagały wsparcia w ich zaspokojeniu np. zabezpieczanie dostępności środków ochrony i dezynfekcji, wsparcie dla osób przebywających w kwarantannach lub osób starszych, którym zalecano pełną izolację od kontaktów bezpośrednich, czy wsparcie podczas zdalnego nauczania. W udzielanie pomocy włączyły się także przyparafialne wspólnoty Kościoła katolickiego – 22,7% jednostek, na których działalność wpłynął COVID-19.

Najczęściej przyjęły one formę wsparcia rzeczowego (60,1%) lub świadczenia usług społecznych (46,4%). Wspólnoty również wspierały odbiorców finansowo (22,5%), czy też modlitwą lub kierowano indywidualną pomoc do osób starszych i samotnych np. poprzez wsparcie w zakupach czy dystrybucję maseczek ochronnych. Najczęściej wsparciem członkowie wspólnot przyparafialnych otaczali osoby indywidualne (76,5%), ale również całe społeczności (np. parafię, osiedle itp. – 43,2%) czy też domy pomocy społecznej (11,1%).

Dane liczbowe

GUS podaje dane z 2018 r., wedle których w Polsce funkcjonowało 65,5 tys. przyparafialnych organizacji Kościoła Katolickiego. Województwami o liczbie tych podmiotów przekraczającej 7,0 tys. były: mazowieckie (7,4 tys.), małopolskie (7,3 tys.) i śląskie (7,2 tys.). Z kolei najmniej tego typu jednostek zlokalizowanych było w województwie lubuskim (1,8 tys.).

W 2018 r., w stosunku do 2013 r., przybyło 6,6% nowych przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego. Najwięcej nowych podmiotów powstało w województwie małopolskim, gdzie nastąpił wzrost ich liczby z 6,6 tys. do 7,3 tys. Relatywnie wysoki wzrost liczby omawianych organizacji odnotowano także w województwie mazowieckim, w którym liczba ta zwiększyła się z 6,7 tys. do 7,4 tys. Jedynym województwem, w którym odnotowano spadek liczby aktywnych przyparafialnych organizacji Kościoła katolickiego, było województwo dolnośląskie (z 4,3 tys. do 4,1 tys.).