W Warszawie upamiętniono Pereca i Samuela Willenbergów

W Warszawie, w 79. rocznicę Powstania Warszawskiego oraz w 80. rocznicę buntu w niemieckim obozie zagłady Treblinka II uroczyście odsłonięto tablicę na kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 60, upamiętniającą Pereca i Samuela Willenbergów. Gościem honorowym była Ada Krystyna Willenberg, wdowa po Samuelu. Na uroczystości zorganizowanej przez IPN obecni byli również m. in. ambasador Izraela i naczelny rabin Polski.

Mateusz Szpytma, zastępca prezesa IPN, powiedział, że dziś uhonorowani zostają dwaj polscy Żydzi, ojciec i syn, Perec i Samuel Willenberg. „Perec był znakomitym artystą, twórcą wielu fresków, rysunków synagogalnych. Samuel walczył w wojnie obronnej w roku 1939, a później doświadczył okropieństw Holokaustu, był więźniem obozu zagłady w Treblince i jako jeden z nielicznych przeżył. Był świadkiem buntu, który wybuchł tam 2 sierpnia 1943 r. – mówił dodając, że Samuel wspierał również z bronią w ręku Polaków walczących w Powstaniu Warszawskim.

Dr Szpytma przypomniał, że właśnie w kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 60 w czasie Powstania Warszawskiego żył i tworzył Perec Willenberg. „To tu, podczas strasznego bombardowania, jakiego doświadczyła Warszawa, stworzył 21 września ten piękny rysunek Chrystusa ze słowami 'Jezu ufam Tobie’ z Dzienniczka s. Faustyny, najlepiej znanej na świecie książki polskiego autora” – powiedział Szpytma. Jak dodał, nie znamy do końca motywów Pereca. „Było to z pewnością z potrzeby serca, ale było to też wsparcie dla wszystkich mieszkańców. Wiemy, że wiara była niezwykle istotna w życiu okupowanej Warszawy, zwłaszcza podczas Powstania. A ten rysunek, jak wierzyli mieszkańcy kamienicy, pozwolił przetrwać im bombardowania, powstanie. Przeżyli wszyscy” – przypomniał zastępca prezesa IPN.

Głos zabrał również Jakow Liwne, ambasador Izraela w Polsce. Podkreślił, że upamiętniani są dziś wspólni bohaterowie – narodu polskiego i żydowskiego. „Perec i Samuel Willenberg byli wspaniałymi ludźmi i jest zaszczytem, że możemy upamiętnić ich właśnie dziś, w tym miejscu” – mówił.

Ambasador zwrócił uwagę, że przed wojną i Holokaustem 1/3 mieszkańców Warszawy stanowili Żydzi, zaś Niemcy i ich kolaboranci, którzy wymordowali Żydów, chcieli również zniszczyć pamięć o nich. W czasach komunizmu w dużym stopniu wciąż zabijano pamięć o poległych, a wielu zaprzeczało istnieniu Holokaustu.

– Dzisiejsze pokolenie, pierwsze żyjące w wolnej i niezależnej Polsce, ma szczególną odpowiedzialność i obowiązek. To obowiązek opowiedzenia historii życia żydowskiego w Warszawie, mieście wówczas drugim największym z populacją żydowską – podkreślił ambasador. – Mam nadzieję, że więcej podobnych tablic będzie odsłanianych w Warszawie i innych miastach, upamiętniających wspólne życie na tych ziemiach przez tysiąc lat – dodał.

Michael Schudrich, naczelny rabin Polski, wspomniał, że osobiście znał Samuela Willenberga. Przytoczył poruszającą rozmowę z nim o tym, jak to się stało, że on właśnie przeżył wówczas Holokaust, Treblinkę. Samuel stwierdził, że przeżył, bo miał dokąd jechać, miał swoje miejsce. Wiedział, że żyje jego ojciec, wiedział, że jest właśnie stąd, z Warszawy.

Ada Willenberg wyraziła wdzięczność za zorganizowanie tej uroczystości. „Jestem bardzo szczęśliwa, że to, co długo było zapomniane, dziś odżyło, dzięki Instytutowi Pamięci Narodowej” – mówiła.

– W tej kamienicy mieszkał mój teść, który miał aryjskie papiery, gdyż nie wyglądał na Żyda. Mówił dobrze po polsku, ale z rosyjskim akcentem, bo studiował w Petersburgu, a jego żona była Rosjanką, więc w domu mówili po rosyjsku. W czasie okupacji taki akcent był podejrzany, więc na wszelki wypadek chodził z tabliczką na szyi, że jest niemową. Ludzie myśleli, że jest też przygłuchy, więc głośno do niego mówili, musiał więc dopisać, że słyszy. Opowiadał, że nigdy w życiu nie był tak bogaty, jak w czasie okupacji, gdyż ludzie wtedy byli o wiele pobożniejsi, więc malował im święte obrazki – opowiadała pani Willenberg.

Wspominała, że Perec podczas bombardowań ze względu na wiek i przekorę nie schodził z innymi do schronu. Raz dał się namówić synowi, biorącemu wówczas udział w powstaniu, na to, by zejść do piwnicy. Wziął ze sobą węgiel i narysował oblicze Jezusa. „Ta kamienica jest jedną z nielicznych, która przetrwała. Lokatorzy wierzyli, że to dzięki temu Jezusowi i byli bardzo wdzięczni profesorowi” – opowiadała. Dodała, że uważano, że miały miejsce dwa cuda – koniec wojny i to, że Perec zaczął mówić.

W imieniu mieszkańców kamienicy głos zabrał Tomasz Jakub Sitarski: „Gdy kilka lat temu wieszaliśmy pierwszą tabliczkę, nawet nie śniłem o tym, że będzie jeszcze miało tak uroczyste wydarzenie i że uda się Willenbergów w tak godny sposób upamiętnić” – powiedział, dziękując zaangażowanym osobom.

Na koniec modlitwę psalmami poprowadzili rabin Schudrich i ks. Tomasz Trzaska.

Odsłonięta dziś tablica, w językach polskim, angielskim i hebrajskim, prezentuje rys biograficzny Pereca Willenberga, artysty, malarza i pedagoga sztuki oraz jego syna, Samuela, więźnia i ocalałego z niemieckiego obozu zagłady Treblinka II oraz uczestnika Powstania Warszawskiego. Na szczycie tablicy zamieszczono kopię rysunku Jezusa Miłosiernego, jaki namalował Perec Willenberg. Tablica sfinansowana została przez IPN.

Rok 2023 jest szczególnym momentem na odsłonięcie tablicy ze względu na 80. rocznicę powstania w getcie warszawskim, 80. rocznicę buntu więźniów w Treblince – 2 sierpnia, 79. rocznicę Powstania Warszawskiego – 1 sierpnia, 100. rocznica urodzin Samuela Willenberga – 16 lutego.

Kamienica przy ul. Marszałkowskiej 60

W czasie Powstania Warszawskiego ukrywał się tam żydowski artysta malarz Perec Willenberg jako Baltazar Karol Pękosławski. W czasie bombardowań nie chciał schodzić do piwnicy, wolał pozostać w swoim mieszkaniu.

W czterdziestym pierwszym dniu Powstania Warszawskiego pocisk moździerzowy trafił w kamienicę, zrujnował dwa piętra i zatrzymał się tuż nad pokojem Pereca. Perec leżał wtedy na łóżku przysypany gruzem. Następnego dnia Śródmieście cały czas było bombardowane. Na prośbę syna, Samuela Willebenrga, malarz postanowił przeczekać bombardowanie w piwnicy. Po drodze do piwnicy, zaczął szkicować węglem wizerunek Chrystusa Miłosiernego na suficie klatki schodowej. Była to głowa Chrystusa na tle krzyża, na belkach krzyża umieszczony został napis: „Jezu, ufam Tobie” i podpis: „Rysował B. Pękosławski 11-go Września 1944 r.” Lokatorzy wierzyli, że obraz uchronił budynek przed zniszczeniem w czasie wojny. Oryginał został zabezpieczony, a kamienica wpisana do ewidencji zabytków. Wierna kopia obrazu znajduje się w Muzeum Powstania Warszawskiego.

W kamienicy przy ul. Marszałkowskiej 60, Samuel Willenberg odwiedził swojego ojca po ucieczce z obozu zagłady Treblinka II. Rok później walczył w Powstaniu Warszawskim w Śródmieściu Południowym, w rejonie ulicy Marszałkowskiej i Placu Zbawiciela.

Perec Willenberg (1874–1947) artysta malarz i nauczyciel rysunku. W dwudziestoleciu międzywojennym był jednym z najbardziej cenionych twórców fresków synagogalnych. Znakiem rozpoznawczym Pereca Willenberga były stylizowane litery hebrajskie, z których tworzył własne kompozycje. Zdobił synagogi w Częstochowie, Piotrkowie Trybunalskim i Opatowie. W czasie II wojny światowej utrzymywał się z malowania wizerunków Matki Bożej, Chrystusa i świętych katolickich. Po Powstaniu Warszawskim uciekł z kolumny cywilów, która prowadzona była do obozu przejściowego w Pruszkowie. Po wojnie zamieszkał w Łodzi. Malował obrazy, projektował witraże pocztówki itp. Zmarł na gruźlicę w 1947 roku.

Samuel Willenberg (1923–2016) artysta rzeźbiarz i strażnik pamięci o Holokauście, syn Pereca Willenberga. Uczestnik wojny obronnej 1939 r. oraz więzień niemieckiego obozu zagłady Treblinka II, skąd uciekł podczas buntu więźniów 2 sierpnia 1943 r. Walczył jako ochotnik w Powstaniu Warszawskim w batalionie AK „Ruczaj”, pod pseudonimem „Igo”. Został odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Warszawskim Krzyżem Powstańczym, dwukrotnie Krzyżem Walecznych. Autor rzeźb przedstawiających więźniów obozu zagłady w Treblince. Rzeźby składające się na wystawę IPN „Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga” zostaną zaprezentowane 2 sierpnia 2023 r. – w 80. rocznicę buntu w obozie zagłady Treblinka II – na terenie Muzeum Treblinka. Niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady i obozu pracy (1941–1944).

Galeria zdjęć (15 zdjęć)