Warszawa – 100-lecie autokefalii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego

13 listopada 2024 roku, w dzień setnej rocznicy podpisania dokumentu o nadaniu autokefalii Kościołowi prawosławnemu w Polsce, centralne nabożeństwo celebrowane będzie w katedrze św. Marii Magdaleny w Warszawie z udziałem abp. Sawy, metropolity warszawskiego i całej Polski, licznych biskupów i wiernych oraz Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

Jubileusz 100-lecia samodzielności Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego jest okazją do przypomnienia tysiącletniej historii Prawosławia na ziemiach Rzeczypospolitej. Historii złożonej, naznaczonej niekiedy męczeństwem. Jednocześnie historii pięknej, bogatej duchowo oraz kulturowo.

Już w IX w. dzięki misyjnemu trudowi uczniów świętych Cyryla i Metodego wschodnie chrześcijaństwo — Prawosławie zakorzeniło się na południowych rubieżach dzisiejszej Polski i przez całą historię Rzeczypospolitej było wyznaniem jej obywateli określającym ich religię, kulturę i tożsamość. Rozwijając się na przestrzeni jej dziejów mimo różnych doświadczeń, przetrwało do naszych dni.

Prawosławni obywatele Rzeczypospolitej poprzez całą historię z oddaniem służyli swojej Ojczyźnie na polach Grunwaldu, czy w odsieczy wiedeńskiej. Poświęcali życie Ojczyźnie w czasie powstania kościuszkowskiego, I wojny światowej czy pod Monte Cassino. Byli i są bohaterami kampanii wrześniowej, powstania warszawskiego, licznych łagrów i obozów koncentracyjnych. Nasi prawosławni rodacy budowali życie kulturalne Rzeczypospolitej, otwierając uczelnie-Akademię Ostrogską i Mohylańską, Studium Teologii Prawosławnej UW, drukarnie w Krakowie, Zabłudowie czy Supraślu. Nie sposób nie wspomnieć o ikonach, starodrukach, czy zabytkowych świątyniach. Działalność bractw cerkiewnych, monasterów, bibliotek w tym m.in. Irmologion i Kodeks Supraski-wniosła przeogromny wkład w naszą bogatą kulturę narodową.

Cerkiew prawosławna na ziemiach polskich rozwijając się w sensie religijnym, jednocześnie starała się określić swój cerkiewny byt–samodzielność. Niestety historyczne dzieje nie zawsze sprzyjały tym staraniom. Nie pomogło przekazanie przez Konstantynopol prawosławia pod opiekę Moskwy w 1686 r. Przeszkodą stały się również rozbiory Rzeczypospolitej. Niemniej jednak próby usamodzielnienia się prawosławnych były podejmowane jak np. słynna kongregacja pińska z 1791 r. Impulsem w kierunku cerkiewnej niezależności było odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. Wynikiem wysiłków podjętych przez ówczesną hierarchię prawosławną było nadanie Cerkwi prawosławnej w Polsce przez patriarchat konstantynopolitański w dniu 13 listopada 1924 r. statusu autokefalii. To efekt działań metropolity Jerzego Jaroszewskiego i jego następcy metropolity Dionizego Waledyńskiego, który otrzymał dokument o autokefalii z dnia 13 listopada 1924 r. Samodzielność cerkiewną uznały wszystkie Cerkwie lokalne. Rosyjska Cerkiew uznała ją w 1948 roku.

W Prawosławiu terminem autokefalii przyjęto nazywać niezależność Cerkwi prawosławnej w danym kraju od zwierzchnictwa zagranicznych władz duchownych. Wśród warunków niezbędnych do uzyskana cerkiewnej samodzielności wymienić należy: minimum trzech biskupów koniecznych do wyboru zwierzchnika oraz kolejnych biskupów, szkolnictwo teologiczne, monastery przynajmniej po jednym męskim i żeńskim. Ważnym czynnikiem jest wola Cerkwi–wiernych i duchowieństwa–dążących do autokefalii. Podstawowym wyznacznikiem, określającym sytuację prawną danej Cerkwi prawosławnej, jest jej statut wewnętrzny. Niezależny status Cerkwi prawosławnej uzyskuje Cerkiew lokalna, funkcjonująca na terenie niezależnego państwa, kiedy dysponuje potencjałem będącym w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby duszpasterskie. Podstawowym atrybutem Cerkwi autokefalicznej jest dojrzałość eklezjalno-kanoniczna. Zasięg oddziaływania Cerkwi autokefalicznej i jej uprawnienia odnoszą się do konkretnego regionu, państwa lub prowincji cerkiewnej. Autokefaliczność należy interpretować jako niezależność administracyjną Cerkwi, niedogmatyczną. Jezus Chrystus będący głową Cerkwi zespala więzami duchowymi wszystkie kanoniczne lokalne Cerkwie prawosławne. Jedność Cerkwi wyraża się w jedności eucharystycznej i wzajemnym uznaniu. Samodzielność cerkiewna jest podstawą do wolnego wyboru zwierzchnika, hierarchii, otwierania szkół teologicznych, monasterów, zmian administracyjnych w danej jurysdykcji. Przyjęcie chrześcijaństwa przez nowe kraje i rozwój Cerkwi lokalnych spowodowało nadanie nowych autokefalii. W ten sposób powstały autokefaliczne Cerkwie: Bułgarii, Gruzji, Polski, Rosji, Rumunii, Serbii. Pozostałe Cerkwie lokalne udzielały na to zgody. Tomos o autokefalii podpisany został przez patriarchę Konstantynopola Grzegorza VII w dniu 13 listopada 1924 r., a jego ogłoszenie nastąpiło 17 września 1925 r w Warszawie. Sobór Biskupów Cerkwi prawosławnej w Polsce określił nazwę Cerkwi jako Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.

Po oficjalnym ogłoszeniu autokefalii następnym krokiem było uzyskanie akceptacji ze strony innych Cerkwi autokefalicznych. Odpowiedź pozostałych Cerkwi autokefalicznych na ogłoszenie niezależności Cerkwi prawosławnej w Polsce była pozytywna. Wszystkie Cerkwie przyjęły do wiadomości usamodzielnienie się Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Wówczas metropolita Dionizy postanowił odwiedzić kilka siostrzanych Cerkwi autokefalicznych. Autokefalia Cerkwi prawosławnej w Polsce stała się faktem.