Wielka Nowenna prymasa Wyszyńskiego

Wielka Nowenna to program duszpasterski służący przygotowaniu Kościoła w Polsce i Polaków do jubileuszu milenium chrztu Polski w roku 1966. Jego twórcą był prymas Stefan Wyszyński, on też jako niekwestionowany przywódca Kościoła w Polsce kierował realizacją. Były to największe uroczystości kościelne w powojennej historii Polski, porównywalne jedynie z pielgrzymkami Jana Pawła II. 12 września nastąpi beatyfikacja Prymasa Tysiąclecia.

Nowenna oznacza zwykle dziewięciodniowy cykl modlitw przygotowujących do ważnej uroczystości. Prymas rozciągnął ten okres do dziewięciu lat. Nowenna była rzeczywiście wielka: trwała w latach 1957-1966, obejmowała cały Kościół w Polsce, była przygotowaniem do wielkiego jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski – największych uroczystości kościelnych w powojennej historii Polski, porównywalnych jedynie z późniejszymi pielgrzymkami Jana Pawła II.

Wielka Nowenna miała trzy zasadnicze aspekty – religijny, moralny i społeczny. Pierwszy z nich, najważniejszy, zakładał oddanie się całego narodu Maryi w „macierzyńską niewolę”. Koncepcja ta nawiązywała do wizji św. Ludwika Grigniona de Montforta. Śluby składane przez naród zawierały zobowiązanie do pracy nad odnową moralną i duchową.

Program skierowany był do całego narodu, choć oczywiście w pierwszej kolejności do ludzi wierzących. Jednak w koncepcji prymasa Wyszyńskiego Kościół i naród polski pozostają ze sobą w ścisłym związku – nieprzypadkowo chrzest Polski uznajemy za początek kształtowania się narodu i państwa polskiego. Podtrzymaniu tego związku służyć miała Wielka Nowenna i obchody milenium chrztu.

Początkiem Wielkiej Nowenny były Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego. Ich tekst, nawiązujący do lwowskich ślubów Jana Kazimierza z 1656 r., oddających naród w opiekę Maryi, ułożył prymas jeszcze podczas uwięzienia w Komańczy. Tekst nosi datę 16 maja 1956. W ich złożeniu, 26 sierpnia 1956 r. na Jasnej Górze, uczestniczyło co najmniej około miliona osób. Nie było wśród nich prymasa – uwolniono go dopiero 28 października. Na Jasnej Górze stał pusty tron z jego herbem i wiązanką biało-czerwonych róż. Prymas złożył śluby w miejscu swego uwięzienia. Tam też napisał komentarz do poszczególnych przyrzeczeń. Stał się on podstawą Wielkiej Nowenny.

Śluby były ponawiane we wszystkich parafiach w Polsce w pierwszą niedzielę przypadającą po 3 maja. Tego dnia rozpoczynały się kolejne lata Nowenny.

Podstawą Wielkiej Nowenny była cześć dla Maryi. Wynikało to zarówno z osobistej maryjności prymasa, jak i z tego, że była ona głęboko zakorzeniona w polskiej pobożności. Prymas był przekonany, że podstawą trwania i rozwoju wiary wśród Polaków jest właśnie pobożność ludowa. Dlatego fundamentem Wielkiej Nowenny była właśnie maryjność. Jej najbardziej widocznym wyrazem była peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, której towarzyszyły wielkie uroczystości w całej Polsce.

Na fundamencie wiary zbudowany był program moralny Nowenny. Prymas Wyszyński zdawał sobie sprawę z tego, że – choć naród w większości trwał przy wierze i nie dał się oderwać od Kościoła ani też od głoszonych przezeń zasad moralnych – stan moralny Polaków daleki był od ideału. Dramatyczne próby, jakim zostali poddani Polacy w XX wieku, zwłaszcza ludobójcza okupacja niemiecka, a następnie totalitarne rządy komunistów, musiały pozostawić ślady. Umocnieniu moralności narodu oraz przezwyciężeniu wad i słabości służyć miał program odnowy moralnej Wielkiej Nowenny.

Taki, głęboko moralny sens miały już same Śluby Jasnogórskie. A poszczególne ich przyrzeczenia stały się tematami przewodnimi kolejnych lat Wielkiej Nowenny. Zostało to odzwierciedlone w hasłach.
I rok, 1957/1958 – obrona wiary: „Wierność Bogu, Krzyżowi, Ewangelii, Kościołowi i jego Pasterzom”;
II rok, 1958/1959 – życie w łasce uświęcającej: „Naród wierny łasce”;
III rok, 1959/1960 – obrona życia, zwłaszcza dzieci nienarodzonych: „Życie jest światłością ludzi”;
IV rok, 1960/1961 – wierność małżeńska: „Małżeństwo – sakrament wielki w Kościele”;
V rok, 1961/1962 – rodzina katolicka: „Rodzina Bogiem silna”;
VI rok, 1962/1963 – młodzież: „Młodzież wierna Chrystusowi”;
VII rok, 1963/1964 – miłość i sprawiedliwość społeczna: „Abyście się społecznie miłowali”;
VIII rok, 1964/1965 – walka z wadami narodowymi: „Nowy człowiek w Chrystusie”;
IX rok, 1965/1966 – cześć dla Matki Najświętszej: „Weź w opiekę naród cały”.

Program duszpasterski Wielkiej Nowenny był jednolity dla całego Kościoła w Polsce. Prymas był zdania, że odpowiedź na zorganizowaną ateizację narodu przez komunistyczne władze musi być jedna, by uniemożliwić władzy dzielenie Kościoła i narodu. Wszelkie materiały duszpasterskie były przygotowywane centralnie i rozsyłane do parafii. Bardzo ważną rolę w przygotowywaniu tych materiałów oraz w organizacji Nowenny odegrał Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze, utworzony przez prymasa Wyszyńskiego 3 maja 1957 r.

Choć przesłanie i cel Wielkiej Nowenny były jednoznacznie religijne, jej znaczenie daleko wykraczało poza kwestie wiary. Trzeba przypomnieć, że komunistyczna władza, nawet jeśli (częściowo z wyboru, a częściowo z konieczności) ograniczyła swe ambicje po 1956 roku, to jednak nigdy nie wyrzekła się totalitarnych ambicji podporządkowania sobie całego życia w Polsce, zwłaszcza jak najszerzej rozumianej sfery publicznej, w której komuniści uzurpowali sobie absolutny monopol. W tej sytuacji Kościół katolicki, który ze swej istoty ma także wymiar publiczny, był dla komunistów oczywistym wrogiem i konkurentem. Dlatego ogromne, wielusettysięczne uroczystości organizowane w ramach Wielkiej Nowenny i milenium traktowane były jako akt wrogi władzy i były przez nią zwalczane – z bardzo niewielkim zresztą skutkiem.

Najbardziej drastycznym atakiem władzy wymierzonym w program Wielkiej Nowenny było wtargnięcie SB 21 lipca 1958 r. do Instytutu Prymasowskiego Ślubów Narodu na Jasnej Górze, połączone z rewizją i rekwizycją materiałów, a następnie pobicie protestujących wiernych. Trzeba też wymienić „zaaresztowanie” przez SB 20 czerwca 1966 r. peregrynującej po Polsce kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Zanim obraz oddano – ostatecznie dopiero w 1972 r.! – na uroczystościach zastępowały go puste ramy, co zresztą wywoływało chyba jeszcze większe wrażenie. Władze usiłowały też przeciwstawić Wielkiej Nowennie swoje własne, oficjalne obchody, organizowane w opozycji do konkretnych jej haseł. Kulminacją tej akcji były oficjalne obchody tysiąclecia państwa polskiego, przeciwstawione milenium chrztu Polski.

Wymiar publiczny Wielkiej Nowenny wynikał także ze specyficznej roli Kościoła oraz prymasa Wyszyńskiego w komunistycznej Polsce. Kościół był wówczas jedyną niezależną od władzy instytucją, która dzięki swej duchowej sile oraz mądremu przywództwu prymasa wywalczyła sobie miejsce w życiu publicznym. Nie darmo prymasa uważano za interreksa – jedyny powszechnie uznawany autorytet. I choć wielokrotnie odżegnywał się on od jakiejkolwiek roli politycznej, to jednak komuniści uważali go za swojego konkurenta.

Wielka Nowenna odegrała ogromną rolę w najnowszej historii Polski i Kościoła w naszym kraju. W ogromnym stopniu przyczyniła się ona do zachowania żywotności wiary w Polsce mimo brutalnej nieraz, programowej ateizacji ze strony komunistycznej władzy. Podtrzymała wymiar publiczny wiary w czasach, gdy usiłowano ją zniszczyć, a co najmniej doprowadzić do jej prywatyzacji. Wielusettysięczne zgromadzenia wiernych towarzyszące Wielkiej Nowennie i milenium były absolutnym ewenementem w krajach komunistycznych. Podtrzymywały ludzi na duchu, uczyły ich samoorganizacji, którą odnajdujemy zarówno w pielgrzymkach Jana Pawła II do Polski, jak i w późniejszej „Solidarności”.